Фазо ва вақт аз ҷумлаи муҳимтарин шаклҳои ҳастӣ ба шумор мераванд.
Шамсиддини Шоҳин (1857-1894) шоир-мутафаккири намоёни маорифпарвари тоҷик маҳсуб мешуд. Осори Шоҳин аз девони ашъор, маснавиҳои «Лайлӣ ва Маҷнун», «Тӯҳфаи дӯстон», «Бадеъ-ус-саноеъ» иборат аст.
Абӯбакр Муҳаммад бини Закариёи Розӣ (865-925) табиби ҳозиқ, кимиёгари варзида, файласуфи барҷаста ва мутафаккири озодандеши тоҷику форс ва умуман ҷаҳони ислом буда, дар шаҳри Рай, ки дар наздикии шаҳр
Чи тавре ки қаблан зикр гардид, фалсафа ҳамчун илми куллӣ дорои низоми ниҳоят мураккаб буда, дар он тамоми донишҳое, ки дар ихтиёри инсоният қарор доранд, ҷамъбаст ва бо маҷмӯи фарҳ
Пайдоиши афкори фалсафӣ дар Чин ба давраҳои ниҳоят кӯҳани таърихӣ тааллуқ дорад. Ҳанӯз дар асрҳои VIII-VI пеш аз милод дар ҷаҳонбинии мардуми ин кишвари мутамаддин ду тамоил арзи вуҷуд карда буд.
Манзараи илмии оламро асоси бунёдии илм мемешуморанд.
Макс Шелер қайд мегӯяд, ки ҳам мафҳум ва ҳам калимаи «одам» дар истеъмоли ҳаррӯзаю муқаррарии онҳо духӯраанд.
Калом вожаи арабӣ буда, маънои сухан-нутқро далолат менамояд. Он таълимоти фалсафӣ ва мафкуравии асрҳои миёнаи халқҳои Шарқи Наздику Миёна аст, ки мабдаи бунёдии фалсафаи ислом маҳсуб мешуд.
Муҳокимаҳои инсон дар бораи моҳияти оламу принсипҳои сохтори он, аз ҷумла принсипи ягонагии олам на танҳо мавзӯи илму фалсафаи рушдёфта буд, алҳол он дар шуури қадимиён ҷой дошт.
Дониш ин иттилоот дар бораи ягон предмет аст. Бояд қайд намоем, ки чунин таърифи мухтасар хеле назарфиреб аст, чунки дар он на ҳамаи хосиятҳои дониш ифода карда шудаанд.
Соҳаи ҳаёти иҷтимоии ҷомеа дар асоси гуногуннавъии муносибатҳои иҷтимоӣ ташаккул меёбад.
Носири Хусрави Қубодиёнӣ (1004-1088) аз бузургтарин шоир ва барҷастатарин файласуфи исмоилимазҳаби тоҷик ба шумор меравад.
Илм – як намуди фаъолияти маърифатӣ, ки вазифааш коркард ва низомноксозии назариявии донишҳои объективӣ дар бораи воқеият аст. Илм аз амалия пайдо шудааст ва дар асоси он тараққӣ мекунад.
Абӯҷаъфар Муҳаммад ибни Муҳаммад Насируддини Тусӣ (1201-1274) аз чеҳраҳои дурахшонтарини афкори фалсафӣ ва ҷамъиятӣ-сиёсии асримиёнагии тоҷик ба шумор меравад.
Дар хусуси усули фалсафаи табоия Носири Хусрав чунин овардааст: «Аҳли табоеъ мар оламро азалӣ гуфтанд ва гӯянд, ки чизҳо аз ин чаҳор табъ ҳамебуда шавад, чун гармӣ, сардӣ, тарӣ ва хушкӣ, бе он ки тадб