Таълимоти динию фалсафие, ки Маздак (460-528) дар соли 488 бо он баромад кард, бо таълимоти монавияю зардуштия алоқаи калон дошт.
Дин яке аз шаклҳои шуури ҷамъиятӣ, яке аз намудҳои идеология мебошад. Идеология бошад дар ниҳояти кор инъикоси ҳастии моддии одамон ва таркиби иқтисодии ҷамъият мебошад. Ҳанӯз Ф.
Аз худи ибтидо 5 рукни (сутуни) асосии ислом муайян гардиданд. Дар забони тоҷикӣ онҳоро «аркони ислом» ё «бинои мусулмонӣ» меноманд.
Дин дар таърихи инсоният нақши калон бозида, имрӯз низ дар асри XXI, бо вуҷуди пешрафтҳои азими илмию техникӣ мавқеи он дар ҳаёти мардуми олам коста нагардидааст.
а. Парастиши Яҳве, давраи аввали инкишофи яҳудия.
Дар асри III то мелод таълимоти буддоия дар давлати Магадҳа, ки аксари Ҳиндро дар бар мегирифт, дини асосӣ гардид ва мавқеи браҳмоиҳо суст мешуд.
а) Хулафои рошидин (632-661) Баъд аз вафоти пайғамбар падарарӯси ӯ Абубакр (632-634) халифа, яъне ҷонишини ӯ интихоб гардид.
Дар асрҳои XI-XII Туббат бо маъбадҳои буддоӣ саросар фаро гирифта шуд. Дар он маъбадҳо роҳибони зиёде-ба забони туббатӣ«лам»-ҳо зиндагӣ мекарданд.
а. Зиндагиномаи Муҳаммад. Асосгузори ин дини нав – ислом сокини Макка Муҳаммад ибни Абдулло буд.
Яке аз шаклҳои ибтидоии дин ин «тотемизм» мебошад. Истилоҳи «тотем» аз забони ҳиндҳои Амрикои Шимолӣ «О-тотем», яъне «авлоди ӯ» гирифта шудааст.
Аз динҳои Чини қадим ду дин ниҳоят машҳур гашта буданд, яке таълимоти динию ахлоқии Конфутсий ва дигар-даосия. Конфутсий шахсияти таърихӣ буда дар соли 551 пеш аз мелод таваллуд ёфта аст.
Пайдоиши дини масеҳӣ аз худи ибтидо ба тариқагароии дини яҳудӣ вобаста аст. Дар дини яҳудияи асрҳои I-II таълимоту ривоятҳое марбут ба омадани маҳдии наҷотбахш мавҷуд буданд.
Ислом ба қатори он динҳои ҷаҳоние медарояд, ки онҳо китобҳои муқаддаси худро доранд ва пайравонашон «аҳлу-л-китоб» (яъне соҳиби китоби муқаддас ба монанди динҳои яҳудия ва масеҳият) номида мешаванд.
Аксари мардуми яҳуд дар назди раввинҳои Талмуд мисли ғулом буданд. Синагогаҳо ва обшинаҳои яҳудӣ дар ихтиёри онҳо қарор доштанд.
Аз рӯи ақидаҳои мавҷудаи олимон дар ҳазорсолаи сеюми пеш аз мелод қабилаҳои нимкӯчии эронинажод дар даштҳои шарқии дарёи Волга мезистаанд.