Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Абӯнасри Форобӣ

Абӯнаср Муҳаммад бинни Муҳаммади Форобӣ (873-950) яке аз саромадони ҳикмати машшоии давраи тасаллути ислом маҳсуб мешавад. Вай дар соҳаҳои гуногуни илми замонаш дасти қавӣ дошт ва осори зиёде чун «Шарҳи мантиқи Арасту», рисолаҳое дар ахлоқ, сиёсат, тарбият, дин, риёзиёт, табииёт, мусиқӣ, таърихи табақабандии улум, омӯзиши артиш ва ғайра ба ёдгор мондааст. Бинобар ҳамин вусъати фарогир ва шабоҳаташ ба Арасту буд, ки ӯро Муаллими сонӣ (дуюм) лақаб додаанд. Бисёре аз осораш дар қарнҳои минбаъда ба ибораи лотинӣ тарҷима шудааст.

Форобӣ асарҳои зиёди фалсафӣ низ таълиф намудааст, ки муҳимтаринашон -«Эҳсо-ул-улум», «Мақола фи маъонӣ ул-ақл», «Китоб-ул-ҷамъ байна-л-ҳакиматайни-Афлотун-ул-Илоҳӣ ва Аристотолис», «Китобу орои аҳли-л-мадинат-ил-фозила», «Китоб-ут-танбеҳ, ало сабили-с-саода», «Китоб ул-сиёсати-л-мадания», «Китобу фусул-ул-маданӣ» мебошанд.

Умдатарин асли фалсафаи ӯ назарияи Мавҷуд (Сабаби аввал, ақли аввал) аст. Аз рӯи ин назарияи вай, Мавҷуди аввал пойдор ба зоти худ, дур аз ҳама нуқс, ҳамеша билфеъл, азалӣ, абадӣ, ғайримоддӣ, бесурат, беғоят, бешарик, якто дар ҳастӣ ва дар мартаба беҳад, ҳаким, олим, ҳақ ва мутлақ, аст. Аз ин таърифот ва тавсифот, пеш аз ҳама, чунин натиҷа метавон гирифт, ки Мавҷуди аввали Форобӣ асосан ҳамон Аллоҳи ислом ва Воҷиб-ул-вуҷуди дигар файласуфон аст. Ва ӯ ба василаи Мавҷуди аввал фалсафаи худро тибқи тақозои замон ба сӯи ислом мутаваҷҷеҳ сохтааст. Натиҷаи дигар ин аст, ки Мавҷуди аввали Форобӣ як ҷавҳари комилан рӯҳонӣ, ғайримоддӣ ва ғайриҷисмонӣ аст. Аз назари Форобӣ, ҳамин Мавҷуди мутлақан рӯҳонӣ ва ақлонӣ «сабаби нахустини ҳастии ҳама мавҷуд аст», хоҳ ин мавҷудот рӯҳонӣ бошад, хоҳ моддӣ, вале ин ҷо саволе ба миён меояд, ки Мавҷуди аввал, ки зотан мавҷуди рӯҳонӣ, ғайримоддӣ ва ғайриҷисмонӣ аст, чи гуна метавонад сабаби нахустини ҳамаи мавҷудоти рӯҳонӣ, моддӣ ва ҷисмонӣ бошад. Барои ба ин савол ҷавоб додан, Форобӣ ба назарияи судур ё файз муроҷиат мекунад. Тибқи он, баробари илми Мавҷуди аввал бар зоти худ ва файзу раҳмати Вай мавҷуди дуюм (ақли дуюм) падид меояд, ки ҷавҳари мутлақан ғайримоддӣ аст. Вай зоти мавҷуди аввал ва зоти худро тааққул (фаҳмишу идрок, фаҳм кардан) мекунад. Бар асари тафаккур дар бораи зоти мавҷуди аввал, аз он ақли сеюм ва бар асари тааққули зоти худ аз вай самои аввал ё фалак-ул-афлок ногузир содир мешаванд. Силсилаи судурот ба ин шева идома меёбад, то даҳ ақл ва нӯҳ фалак содир гардад. Уқули (ҷамъи ақл) даҳгона ва сабаби тафаккури ҳар як ақли минбаъда дар бораи зоти мавҷуди аввал, фалаки нӯҳгона (фалак-ул-афлоки кавокиби собита, Зӯҳал, Муштарӣ, Шамс, Зӯҳра, Уторид, Қамар) бар асари зоти худро тааққул кардани ҳар як ақл заруратан пайдо мешаванд. Аз мантиқи ин андешаҳои Форобӣ бармеояд, ки аз назари ӯ илм бар офариниш аст, зеро кофист, ки чизе тасаввур шавад, то мавҷуд ёбад. Форобӣ монанди дигар файласуфон мӯътақид аст, ки судуроти мавҷудоти мутлақ ва комил, ки зотан собитанд ва кавну (ҳастӣ) фасод намепазиранд, ба фалаки қамар анҷом меёбад. Аммо олами зери қамар, яъне олами моддӣ-ҷамодот (ҷамъи ҷамод-санг, минерал, чизи беҷон), наботот, ҳайвоноти ногӯё,ҳайвони гӯё (инсон) ҷаҳони кавну фасод ва табаддулоту таҳаввулот аст. Муваккили он ақли ёздаҳум аст, ки чун уқули дигар ҷавҳари ғайримоддист ва ақли фаъол номида мешавад.

Форобӣ роҷеъ ба қадимияти олам, масъалаи модда ва сурат, таносуби нафсу тан, назарияи маърифат ва масоили фалсафаи иҷтимоӣ низ андешаҳои басе ҷолиб баён намудааст.

Зимни таҳқиқи ҳастишиносӣ Форобӣ ба баррасии маърифатпазирии олам низ пардохтааст. Ин таҳқиқ ӯро ба чунин натиҷа овардааст, ки тамоми мавҷудот донистанӣ аст ва инсон тавассути ҳис ва ақли худ ба донистани олам роҳ меёбад. Инсон,-навишта буд ӯ, — тавассути ақл ва ҳис таҳсили маърифат мекунад. Маҳсусот бо ёрии ҳаввос (ҷамъи ҳис-қуввае, ки ба воситаи он чизҳоро ҳис мекунанд), маъқулот (ба воситаи ақл даркшуда) тавассути ақл дониста мешавад. Аз ин ҷо метавон чунин натиҷа гирифт, ки Форобӣ ду шакли маърифат ҳиссӣ ва ақлиро шинохтааст.

Масоили ҳикмати иҷтимоӣ дар осори файласуф ба сифати яке аз масъалаҳои марказӣ ва басе доманадор таҳқиқу баррасӣ шудааст.

Инсон, ба қавли Форобӣ, дар мавҷудияти худ барои ба камолоту саодат расидан, ба чизҳои зиёде ниёз дорад. Вале ӯ наметавонад ҳамаи чизҳоро ба танҳойӣ омода бисозад. Аз ин рӯ, вай фақат тавассути иттиҳоди ашхос-мадади ҳамдигар ба камолот ноил мешаванд. ҳамин тавр, башар тавлид шуда, қисмати кураи арзро маскан кард ва дар натиҷа ҷомеаи башарӣ ба вуҷуд омад. ҷомеаи башарӣ комила ва ғайрикомила мешавад. ҷомеаи комила се навъ дорад: ҷомеаи бузург-иттиҳоди ҳамаи одамони қисмати ободи кураи арз, ҷомеаи кураи арз, ҷомеаи хурд-иттиҳоди ақлӣ ин ё он шаҳр, ки ҷузъе аз маскани халқҳост. Масъалаи аввалине, ки Форобӣ ҳангоми баррасии моҳияти мадина ба риштаи таҳқиқ кашидааст, масъалаи сохтори он аст. ӯ сохтори мадинаи фозиларо ба сохтори бадани томи инсон ташбеҳ медиҳад, ки ҳар як узви он барои тамомият ва ҳифзи ҳаёти вай хидмат мекунад. ҳамчунон, ки бадани як узв Раиса (дил) дошта, тамоми аъзои дигари он хидмати вайро адо мекунанд ва яке бар дигаре аз рӯйи табиат ва қобилият бартарӣ доранд, айнан ба мисли ҳамин дар ҷомеа ҳам як шахсе раис аст, ки тамоми аъзои дигари иҷтимоии мадина тибқи тақозои ҳадафи ӯ амал мекунанд ва яке аз дигаре ба асари вазъи иҷтимоии худ тафовут дорад.

Аз назари Форобӣ масъалаи бисёр муҳими ҳаёти мадинаи фозила масъалаи сарвар ё раиси он аст.ӯ мӯътақид аст, ки дар сари мадинаи фозила наметавонад ҳар шахсе, ки иттифоқ афтод, қарор дошта бошад, зеро идора аз ду чиз вобаста аст: аввал, аз он, ки шахсе табиатан барои идораи мадина омода бошад, дуюм, аз вазъ ва қобилияте, ки манбаи ирода аст, бархӯрдор бошад. Идораи мадина ба ӯҳдаи касе хоҳад афтод, ки табиатан ба ин кор мутамоил бошад.

Ҳамин тариқ, сохтори иҷтимоии мадинаи фозила, аз назари Форобӣ, ин зайл аст: 1.Бузургони мадина (файласуфон, оқилон ва соҳибназарони корҳои муҳим). 2.Суханварон ва рӯҳониён (воизон, хатибон, шоирон, мусиқидонон, нависандагон ва ғайра). З.Муқаддирон — оморшиносон, муҳосибон, риёзидонон, табибон, мунаҷҷимон. 4.ҷанговарон -размандагон, посбонон. 5.Сарватмандон, ки дар мадина ба касби мол машғуланд, чун кишоварзон, чорводорон, бозаргонон (тоҷирон) ва амсоли инҳо.

Зимни баррасии мадинаи фозила Форобӣ масъалаи мадинаи ғайрифозиларо низ таҳқиқ мекунад. Аз назари ӯ, мадинаи ғайрифозила чор навъ мешавад, аз ҷумла: Мадинаи ҷоҳила, ки чандин навъ дорад, чун мадинаи зарурия, мадинаи мубодалла (бадал кардан), мадинаи хиссат (хасисӣ, пастӣ) ва шақоват (бадбахтӣ), мадинаи каромат, мадинаи тағаллубӣ (пурра ғолиб шудан), мадинаи ҷамоия (ҷамоъ — муоширати марду зан).

Дигар масоили ниҳоят муҳими ҳикмати сиёсии Форобӣ масъалаи ҷанг ва сулҳ аст. Таъмини сулҳ ва амнияти мардум, ба андешаи ӯ, аз сифатҳои лозимаи мадинаи фозила аст. Мадинаи фозила фақат дар сурати зарурати муҳофизати худ ва ба хотири таъмини амният дар қаламрави кишвар маҷбур аст даст ба ҷанг занад. Ба ақидаи файласуф, фақат ҷангҳое одилона мешаванд, ки ҳадафашон ҳифзи кишвар ва истиқрори адолат бошад.