Алишер Навоий

АБДУСАЛОМ АБДУҚОДИРОВ

Абдуқодиров Абдусалом

Санаи

таваллуд: 19 сентябри 1949

Зодгоҳ: Деҳаи Ҳабутаки ноҳияи Деваштич

Мамлакат: Тоҷикистон

Муҳити илмӣ: Адабиётшиносӣ

Ҷойҳои кор: Кафедраи адабиёти ўзбек ва методикаи таълими

он-и факултети филологияи ўзбеки Донишгоҳи давлатии

Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуров

Дараҷаҳои илмӣ: Доктори илмҳои филологӣ (1998)

Унвонҳои илмӣ: Профессор (2015)

Донишгоҳ: Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон

Ғафуров (1970-1974)

Ҷоизаҳо ва Медали «За воинскую доблесть» (Барои шуҷоати ҳарбӣ)

мукофотҳо: (1970)

Абдуқодиров Абдусалом – олим, номзади илмҳои филологӣ (1986), доктори

илмҳои филологӣ (1998), профессор (2015).

Мундариҷа

• 1.Зиндагинома.

• 2.Фаъолияти илмӣ.

• 3.Осор. Китобҳо:

• 3.1.Монографияҳо

• 3.2.Рисолаҳо

• 3.3.Маҷмўаи мақолаҳо

• 3.4.Китобҳои дарсӣ

• 3.5.Дастурҳои таълимӣ-методӣ

• 3.6.Брошюраҳо

• 3.7.ЛуҒатҳо

• 3.8.Дастурҳои тарбиявӣ

• 4.Мукофотҳо ва ҷоизаҳо

• 5.Адабиёт

• 6.Пайвандҳои беруна

• Зиндагинома

Абдусалом Абдуқодиров 19-уми сентябри соли 1949 дар деҳаи Ҳабутаки ноҳияи Деваштич, дар оилаи деҳқон ба дунё омадааст. Соли 1974 факултети таърих-филологияи Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуровро бо дипломи аъло хатм намудааст.

Дар Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуров дар вазифаҳои сарлаборанти кафедраи забон ва адабиёти ўзбек (1974-1976), омўзгори кафедраи адабиёти ўзбек (1977-1987), дотсент (1987-1988), мудири кафедраи адабиёти ўзбек (1988-1993), ходими калони илмӣ (1993-1995), мудири кафедраи адабиёти ўзбек (1995-1998), декани факултети филологияи ўзбек (1998-1999), муовини декан оид ба корҳои таълимии факултети филология (1999-2000), мудири кафедраи методикаи таълими забон ва адабиёти ўзбек (2000-2004), мудири кафедраи адабиёти ўзбек (2004-2012), профессори кафедраи забон ва адабиёти ўзбек ва методикаи таълими он (2013-2018) шуда кор кардааст. Аз моҳи ноябри соли 2018 то кунун дар Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Бобоҷон Ғафуров дар вазифаи профессори кафедраи адабиёти ўзбек ва методикаи таълими он корҳои таълимӣ-тарбиявӣ ва илмиро давом медиҳад.

Фаъолиятҳои илмӣ

Соли 1986 натиҷаи корҳои илмии худро дар мавзўи «Образҳои поэтикии назми шўравии ўзбекӣ дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ (масъалаҳои анъана ва навоварӣ)» ҷамъбаст намуда, дар шаҳри Тошканд рисолаи номзадиро дифоъ намудааст. Соли 1998 рисолаи докториро бе мушовир дар мавзўи «Тасаввуф ва эҷодиёти Алишер Навоӣ (аз рўи масъалаи ваҳдати вуҷуд)» дар шаҳри Тошканд ҳимоя намудааст.

Фаъолияти илмии ў ба масоили тасаввуф, равобити адабии тоҷику ўзбек, анъана, навоварӣ ва маҳорати бадеӣ бахшида шудааст.

Зери роҳбарии илмии ў 4 нафар (Файзуллоев Бахтиёр, Суюнов Мавлонбердӣ, Тилабов Суюнбой, Абдуллоев Олимҷон) рисолаҳои номзадиро дифоъ намудаанд.

Осори илмӣ

Профессор Абдуқодиров Абдусалом муаллифи бештар аз 250 асару мақолаҳои илмӣ, аз ҷумла, 9 монография, 3 рисола, 2 маҷмўаи мақолаҳо, 2 китобҳои дарсӣ, 12 дастурҳои таълимӣ-методӣ, 2 брошюра, 4 луҒат, 9 дастурҳои тарбиявӣ мебошад. Китоб ва мақолаҳои илмии ў бо забонҳои ўзбекӣ, тоҷикӣ, русӣ, туркӣ дар кишварҳои Тоҷикистон, Ўзбекистон, Туркия ба нашр расидаанд.

Китобҳо

Монографияҳо:

• 1.Навоӣ ва тасаввуф.- Хуҷанд, 1994.- 102 с.

• 2.Навоӣ ва нақшбандия.- Хуҷанд, 1994.- 102 с.

• 3.Навоӣ ва таълимоти ваҳдати вуҷуд.- Хуҷанд, 1995.- 98 с.

• 4.Талқини ваҳдати вуҷуд дар эҷодиёти Алишер Навоӣ ва салафҳои ў.- Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 1996.- 108 с.

• 5.Амир Алишер Навоӣ (ҳаёт ва эҷодиёти шоир), китоби 1.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2003.- 156 с.

• 6.Тассаввуф ва эҷодиёти Алишер Навоӣ (муаммои ваҳдати вуҷуд).- Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 2005.- 98 с.

• 7.Амир Алишер Навоӣ (ҳаёт ва эҷодиёти шоир). Нашри 2-юм ба такмил.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2013.- 248 с.

• 8.Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ ва Амир Алишер Навоӣ.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2014.- 208 с.

• 9.Равобити адабӣ, анъана ва маҳорат.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2017.- 115 с.

Рисолаҳо:

• 1.Назми ҷанговар.- Тошканд: «Ўқитувчи», 1990.- 72 с.

• 2.Амир Алишер Навоӣ ва шоирони классикии тоҷик.-Хуҷанд: «Хуросон», 2007.- 84 с.

• 3.Паёмҳои истиқлол ва истиқбол.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2012.- 64 с.

Маҷмўаи мақолаҳо:

• 1.Дурдонаҳои адабиётамон.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2005.- 62 с.

• 2.Масъалаҳои анъана, навоварӣ ва маҳорат дар назми ўзбек.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2011.- 64 с.

Китобҳои дарсӣ:

• 1.Адабиёт. Китоби дарсӣ барои синфи 9.- Душанбе: «АВА», 2007.- 240 с.

• 2.Адабиёт. Китоби дарсӣ барои синфи 10.- Душанбе: «Шарқи озод», 2012.- 312 с.

Дастурҳои таълимӣ-методӣ:

• 1.Мавзўҳои корҳои контролӣ ва тавсияҳои методӣ аз фанни «Таърихи адабиёти ўзбек» барои донишҷўёни курсҳои дуюм ва сеюми шуъбаи Ғоибона / Абдуқодиров А., Шодиев Э.- Ленинобод, 1987.- 67 с.

• 2.Тавсияҳои методӣ аз фанни «Назарияи адабиёт» барои машғулиятҳои амалӣ /Абдуқодиров А., Мирҳайдаров Ҳ., Абдураҳмонов А., Эшонқулов Х.- Ленинобод, 1989.- 76 с.

• 3.Зафар Диёр. Биё, парим ба шимол. Шеърҳо / Ба чоп таҳиякунанда ва муаллифи сарсухан Абдуқодиров А.- Тошканд: «Ўқитувчи», 1995.- 160 с.

• 4.«Таърихи адабиёти ўзбек». Мавзўҳои корҳои контролӣ ва тавсияҳои методӣ барои донишҷўёни курси дуюми факултети филологияи ўзбеки шуъбаи Ғоибона. Қисми якум / Абдуқодиров А., Шодиев Э. — Хуҷанд, 2001. — 48 с.

• 5.«Таърихи адабиёти ўзбек». Мавзўҳои корҳои контролӣ ва тавсияҳои методӣ барои донишҷўёни курси сеюми факултети филологияи ўзбеки шуъбаи Ғоибона. Қисми дуюм / Абдуқодиров А., Шодиев Э.- Хуҷанд, 2001. — 41 с.

• 6. Аз арўз панҷ дарс.- Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 2001.- 48 с.

• 7.Таълими шеъри ҳиҷоӣ.- Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 2001.- 59 с.

• 8.Адабиёти Ватан. Дастури таълимӣ-методӣ барои синфҳои 5-11.- Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 2001.- 272 с.

• 9.Хониши ифоданок.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2002.- 36 с.

• 10.Назмшиносӣ. — Хуҷанд: «Нури маърифат», 2002.- 118 с.

• 11.Тахассусмандӣ. — Хуҷанд: «Нури маърифат», 2004.- 122 с.

• 12.«Таърихи адабиёти классикии ўзбек» Мавзўҳои корҳои контролӣ ва тавсияҳои методӣ барои донишҷўёни курсҳои якум, дуюм, сеюми факултети филологияи ўзбеки шуъбаи Ғоибона.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2011.- 64 с.

Брошюраҳо:

• 1.Паёми истиқболи дурахшон.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2013.- 24 с.

• 2.Паёми бахтовари оянда.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2014.- 28 с.

ЛуҒатҳо:

• 1.ЛуҒати мухтасари тафсирии истилоҳоти тасаввуф. — Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 1997. — 96 с.

• 2.ЛуҒати мухтасари тафсирии истилоҳоти тасаввуф. Китоби 2. — Хуҷанд: «Раҳим Ҷалил», 2002.- 46 с.

• 3.Фарҳанги адабиёт. — Хуҷанд: «Нури маърифат», 2009.- 104 с.

• 4.ЛуҒати калима ва истилоҳоти нав. — Хуҷанд: «Нури маърифат», 2009.- 46 с.

Дастурҳои тарбиявӣ:

• 1.Пандномаҳои тоҷик. Китоби 1 / Ба чоп таҳиякунанда, тарҷумон ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2012. — 52 с.

• 2.Пандномаҳои тоҷик. Китоби 2 / Ба чоп таҳиякунанда, тарҷумон ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2013. — 32 с.

• 3.Пандномаои ўзбек. Китоби 1 / Ба чоп таҳиякунанда ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2013. — 44 с.

• 4.Пандномаҳои тоҷик. Китоби 3 / Ба чоп таҳиякунанда, тарҷумон ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2015.- 43 с.

• 5.Пандномаҳои ўзбек. Китоби 2 / Ба чоп таҳиякунанда ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2015.- 44 с.

• 6.Пандномаҳои тоҷик. Китоби 4 / Ба чоп таҳиякунанда, тарҷумон ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2016.- 28 с.

• 7.Пандномаҳои тоҷик. Китоби 5 / Ба чоп таҳиякунанда, тарҷумон ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2016.- 39 с.

• 8.Пандномаҳои ўзбек. Китоби 3 / Ба чоп таҳиякунанда ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2016.- 31 с.

• 9.Пандномаҳои тоҷик. Китоби 6 / Ба чоп таҳиякунанда, тарҷумон ва муаллифи сарсуханҳо Абдуқодиров А.- Хуҷанд: «Нури маърифат», 2017.- 31 с.

Мукофотҳо ва ҷоизаҳо

Медали «За воинскую доблесть» (Барои шуҷоати ҳарбӣ) (1970)

Пайвандҳои беруна

Профессор Абдуқодиров Абдусалом бо олимони шуъбаи таърихи адабиёти ўзбеки Институти забон, адабиёт ва фолклори ўзбеки Академияи илмҳои Ҷумҳурии Ўзбекистон ҳамкорӣ менамояд.

Профессор Абдусалом Абдуқодиров

(МАҚОЛА)

АЛИШЕР НАВОИЙ ҚАЕРДА ТУҒИЛГАН?

Алишер Навоийнинг таржимаи ҳолини ёзган машҳур навоийшунослар – Олим Шарафиддинов, Е.Э. Бертельс, С. Ғаниева В. Зоҳидов, И. Султон, Н. Маллаев, А. Ҳайитметов, А. Қаюмов ва бошқалар, бирор тарихий манбани кўрсатмаган ҳолда, унинг туғилган жойини Ҳирот (ХУ асрда Хуросон мамлакатининг пойтахти бўлган. Ҳозир Афғонистон Ислом Республикаси ҳудудида) шаҳри дейдилар.

Навоийнинг кичик замондоши, машҳур тарихчи Ғиёсиддин Хондамир (1475-1535) «Макорим ул-ахлоқ» асарида Амир Алишернинг «товуқ йилига тўғри келувчи (ҳижрий-қамарий) саккиз юз қирқ тўртинчи йил рамазон ойининг ўн еттинчи куни (1441 йилнинг 9 феврали)»да туғилганини айтиб, унинг хурсанд бўлган ота-онаси одамларга зиёфат ва тўй берганларини ёзса-да, қаерда туғилганини қайд этмайди.

Алишер Навоийнинг бошқа замондошлари, шоир ва олим Давлатшоҳ Самарқандий (1438-1494) «Тазкират уш-шуаро» («Шоирлар тазкираси»), шоир ва адиб Зайниддин Восифий (1485-1556) «Бадоеъ ул-вақоеъ» («Бадиий воқеалар») асарларида улуғ шоирнинг ҳаёти, ижоди ва ободончилик соҳасидаги ишлари ҳақида кенг маълумотлар беришса-да, унинг туҒилган жойини тилга олмайдилар.

Аммо буюк тожик адиби ва олими Садриддин Айний эса 1948 йилда ёзган «Алишер Навоий» монографиясининг «Алишернинг туғилиши ва оиласи» фаслида бу борада қуйидагича ёзади: «Алишер Навоӣ дар соли 1441 (17 рамазони соли 844 ҳиҷрӣ) дар Ҳирот, дар замони ҳукумати Шоҳрух Мирзо, дар оилаи хизматчии ҳукуматӣ таваллуд ёфт» (Алишер Навоий 1441 йил (844 ҳижрий йилнинг 17 рамазони)да Ҳиротда, Шоҳрух Мирзо ҳукумати даврида, ҳукумат хизматчиси оиласида туғилди).

Устод бу парчадаги «Ҳирот» сўзидан кейин 6 рақамли ҳавола бериб, китобнинг «Эзоҳот ва қайдҳои ҷудогона» (Изоҳлар ва алоҳида қайдлар) бўлимининг 6 рақамли қисмида ёзади: «Ман дар вақти таҳрири ин порча ба навиштаҷоти дигарон тобеъ шуда, таваллуди Алишерро дар Ҳирот нишон дода будам. Аммо баъд аз таҳрир, аз хотимаи «Равзат ус-сафо» (саҳифаҳои 26-27) дар порчае, ки дар вай шаҳри Сова зикр ёфтааст, маълум гардид, ки Алишер Навоӣ дар шаҳри мазкур – Сова таваллуд ёфта будааст» (Мен бу парчани ёзаётган вақтимда бошқаларнинг фикрига асосланиб, Алишернинг туҒилган жойини Ҳирот деб кўрсатган эдим. Аммо ёзилгандан кейин, «Равзат ус-сафо»нинг хотимасидаги парчада (26-27-бетлар) Сова шаҳри зикр этилганидан маълум бўлдики, Алишер Навоий мазкур шаҳар – Совада туғилган экан).

Сова Эрон Ислом Республикасининг Ғарбидаги шаҳар бўлиб, у Теҳрондан 100 км узоқликда жойлашган экан. Замонавий саноат ривожланган бу шаҳарда ҳозирги пайтда 350 000 киши яшар экан. Шундан маълум бўладики, у илгари ҳам катта шаҳар бўлган.

«Равзат ус-сафо» («Софлик боҒи») ҳақида гапирадиган бўлсак, у Навоийнинг таклифи билан тарихчилар Муҳаммад ибн Ховандшоҳ Мирхонд (1433-1498) ва унинг невараси Ғиёсиддин Хондамир томонидан ёзилган эди. Асар 7 жилд ва хотимадан иборат. Унинг 1-6-жилдларини Мирхонд, 7-жилд ва хотимасини Хондамир ёзган. «Равзат ус-сафо»да энг қадимги даврлардан ХУ асрнинг охиригача бўлган тарихий воқеалар тасвирланган.

«Равзат ус-сафо»нинг 1904 йилда Ҳиндистоннинг Лакҳнав шаҳридаги Нувал Кашур нашриёти тошбосмасида чоп этилган тўла нусхасини кўздан кечирган эдик, унинг хотимасидаги «Зикри аҷоиботи рўи замин» (Ер юзининг ажойиботлари зикри) сарлавҳаси остида Язд, Тафт, Сова ва бошқа шаҳарлар таърифи берилган экан.

Хондамир хотиманинг 27-саҳифасида Сова шаҳрини таърифлаб ёзади: «Ин балдаи фохираро ҳамин шараф бас, ки муваллиди соҳибдавлатест» (Бу гўзал шаҳарга шу обрў кифояки, (унда) соҳибдавлат туғилган).

«Соҳибдавлат» сўзи бой, катта мол-мулк эгаси, юксак мансаб-мартаба соҳиби; давлатли, қудратли, олий даражали маъноларини англатади. Бу сўз подшоларга, юксак мансаб ва бойликка эришган ниҳоятда ҳурматли кишиларга нисбатан қўлланади.

Агар ХУ асргача бўлган Сова шаҳрида туҒилиб, камолга етган таниқли кишилар кўздан кечирилса, шоир Салмон Соважий (1300-1377) эътиборга тушади. Салмон Соважий лирик шоир сифатида шеърлар девони тузган. «Жамшид ва Хуршид», «Фироқнома» достонларини яратган.

Шоир жалойирийлар вазири Хожа Ғиёсиддин Муҳаммадга қасида бағишлаб, бир муддат Бағдодда, унинг ҳомийлигида яшаган. Ўз оиласи билан гоҳ Бағдод, гоҳ Табриз ва гоҳ Совада қийинчиликда яшаб ўтган бу шоирни соҳибдавлат деб бўлмайди.

Аммо «соҳибдавлат» сўзини Алишер Навоийга нисбат бериш мумкин. Бироқ хотимада Навоийнинг ном ва насаби тилга олинмаган. Аммо шуниси ҳам борки, Хондамир келтирган «соҳибдавлат» сўзи Навоийнинг бошқа замондошлари томонидан ҳам унга нисбатан қўлланган экан. Масалан, Амир Алишернинг устози Мавлоно Абдураҳмон Жомий (1414-1492) «Баҳористон» пандномасининг тазкира шаклида ёзилган 7-равза (боб)сининг 39-қисмини Навоийга баҒишлаб, унда қуйидагича ёзади: «Ва соҳибдавлате, ки замони мо ба вуҷуди шарифи ў мушарраф аст» (Ва бизнинг замонимиз соҳибдавлатнинг азиз вужуди билан шарафлидир).

Жомий Алишер Навоий ҳақидаги таърифини шу сўзлар билан бошлагач, ундан кейин севимли шогирдининг комил истеъдоди, адабий жараёндаги юксак ўрни ва асарларига жуда юқори баҳо бериб, охирида ўзига бағишланган Навоийнинг учта рубоийсини келтиради.

Айтиш лозимки, Навоийнинг Сова шаҳрига алоқадорлигига бир ишора ҳам бор. Гап шундаки, 1447 йилда Хуросон давлатининг подшоси Шоҳрух Мирзо вафот этгач, бирданига шоҳрухий шаҳзодалар ўртасида тож-тахт учун кураш бошланиб кетади.

Мамлакат пойтахти Ҳирот шаҳри курашлар марказига айлангач, оиласи тинчлигини ўйлаган Алишернинг отаси Ғиёсиддин Баҳодир яқинлари билан шаҳарни тарк этади. Аксари устоз навоийшунослар – О. Шарафиддинов, И. Султон, Н. Маллаев, А. Ҳайитметов ва бошқалар Ғиёсиддин Баҳодир оиласи Ироққа йўл олганлигини ёзадилар.

Е.Э.Бертельс эса Ироқни тилга олмай, Алишерлар оиласи Ғарбга йўл олганликларини қайд этади. Бунда ҳам аслида Ироқ кўзда тутилган бўлиб, у Хуросон давлатининг Ғарбида жойлашган эди. Аммо Хондамир «Макорим ул-ахлоқ»да «Амир (Алишер)нинг улуҒ отаси (Ғиёсиддин Баҳодир) ўзининг азиз бола-чақаларини олиб Шерозга кетди. У ерда бир неча йил яшаганларидан сўнг, она юрт муҳаббати тақозоси билан Язд чўли орқали Хуросон томон йўл олдилар» деб ёзади.

Ироқ Эрон Ироқи номи билан Хуросоннинг Ғарбида, Шероз унинг шарқида жойлашган эди. Навоий эса «Мажолис ун-нафоис» («Нафис мажлислар») тазкирасида Шерозни тилга олмай, оилалари Ироққа йўл олганликларини ва «Ироққа борурда ТафтҒа» қўнганликларини таъкидлайди.

Тафт Эроннинг марказидаги шаҳар бўлиб, Язд вилоятига қараган ва Язддан тахминан 30 километр узоқликда экан. Аҳолиси 20000 кишидан иборат бўлган бу шаҳар Сова ва Шерозга кетиш йўлида жойлашган экан. Машҳур тарихчи, шоир ва адабиётшунос олим Шарафиддин Али Яздий (в.1454 й.) Тафтда туғилган эди.

Олим камолот палласида Шоҳрух Мирзо ва унинг ўғли Иброҳим Султон саройларида хизмат қилиб, кексайиб қолган пайтида она шаҳридаги хонақоҳда яшар эди. Навоийнинг қайд этишича, уларнинг оиласи ва яқинлари Тафтга «ярим кеча етиб тушдилар. Иттифоқо манзил алар (Шарафиддин Али Яздий)нинг хонақоҳи эшикида воқеъ эрди».

Ҳиротдан келганлар Шарафиддин Али Яздий яшаётган хонақоҳ яқинидаги карвонсаройга келиб тушганлар. «Тонг отқонда, деб ёзади Навоий, ул жамоат (келганлар)нинг атфоли (болалари) ул ҳонақоҳҒа ўйнаҒали кирдилар ва фақир (Алишер) ҳам алар била эрдим, тахминан олти ёшимда бўлғай эрдим».

Шарафиддин Али Яздий хонақоҳдаги бир супада ўтирган бўлиб, келганлар кимлар ва қаердан келганликларини билиш мақсадида, болалардан бирини чақиради. Аммо биргина Алишердан бошқа ҳеч қайси бола Яздийнинг олдига бормайди.

Яздий олти ёшли Алишердан кўп нарсаларни сўраган ва қониқарли жавоблар олган. Буни Навоийнинг ўзи ҳам таъкидлайди: «Ҳар неким сўрдилар жавоб айтдим. Табассум қилиб, таҳсин қилдилар». Алишернинг жавобларидан қониққан Яздий суҳбатни давом эттириш учун савол беришда давом этади. Навоий ёзади: «Дағи сўрдиларким (Яздий): мактабҒа борибмусен? Дедимким: борибмен. Дедиларким: не ерғача ўқибсен? Дедимки: «Таборак» сурасиғача».

«Таборак» сураси «Мулк» сурасининг иккинчи номидир. Ўттиз оятли «Мулк» сураси «таборак» сўзи билан бошланганлиги сабабли у «Таборак» сураси ҳам дейилади.

Маълумки, Қуръон ўттиз пора (ёки жузъ)дан иборат. «Таборак» ёки «Мулк» сураси билан Қуръоннинг 29-пораси бошланади. Демак, Алишер 6 ёшгача Қуръоннинг 28 порасини ёдлаб бўлган. У ёдлашга улгурмаган икки пора қолган бўлиб, улардан Қуръоннинг қисқа-қисқа суралари жой олган эди.

Алишерлар оиласи Тафтдан Ироққа йўл олганлар. Чунки Хондамирнинг Ғиёсиддин Баҳодир оиласи билан Шерозга кетиб, у ерда бир неча йил яшаганлар, деган фикридан, Навоийнинг ўзининг Ироққа йўл олганликларини таъкидлаши ишончлидир. Зеро, Ғиёсиддин Баҳодир оиласи беш йил мобайнида Хуросон пойтахтидан узоқда яшашга мажбур бўлишган.

Бунинг учун тайинли жой, маошли иш, ёрдам берадиган қариндош-уруғ ва яқин ошна-оҒайнилар бўлмаса, бу муддатда оила билан бегона юртда узоқ яшаш катта қийинчиликлар туғдириши табиий эди. Шу сабабли Хондамирнинг фикридан, Навоийнинг таъкиди ишончли эди. Чунки ўша пайтларда Шероз Хуросон давлати таркибида бўлмай, алоҳида бошқарувга эга Форс вилоятининг маркази эди.

Ироқ эса Хуросон мамлакати таркибида эди. Сова шаҳри ҳам ўша вақтдаги Эрон Ироқи ҳудудида жойлашган бўлиб, тож-тахт талашувлари кетаётган Хуросон пойтахтидан узоқ, лекин тинч жой эди.

Шунга кўра, Ғиёсиддин Баҳодир оиласи илгари ўзлари яшаган, Алишер туғилган, яқин кишилари бор ва тинч жой бўлган Совага борган бўлишлари мумкин. Юқоридаги далиллар ҳам Алишер Навоийнинг Сова шаҳрида туғилганлигини тасдиқламоқда. Аммо шунга қарамай, бу ҳали дастлабки бир мулоҳаза бўлиб, у масалани янада чуқур ўрганишни тақозо этади.

Абдусалом АБДУҚОДИРОВ, филология фанлари доктори,

профессор

АЛИШЕР НАВОИЙ ҲИКМАТЛАРИ

«Ҳайрат ул-аброр»дан

Биринчи боб

Раҳбарлик ҳақида

Худо сенга меҳрибонлик соясини солиб, раҳбарликни раво кўрди. Лекин шуни билки, сен ҳам бир бандасан.

Худонинг берган неъматига шукр қил. Кимки шукр қилса, Худо унга бундан ҳам кўпини беради.

Айш-ишратга берилма.

Майхўрлар даврасига қўшилма. Майхўрлар давраси телба итлар даврасидир.

Худо сени адолат қил, деб раҳбар тайинлаганини унутма.

Тоат-ибодат қил, нуқул ўйин-кулги қилма.

Ўзингга келмасанг, вазифангни унутсанг, ҳолингга вой бўлади.

Зулмни тарк айла, адолат қил.

Ўлимни эсдан чиқарма.

Гоҳ-гоҳ пушаймон кунини ҳам ўйлаб қўй.

Хато қилсанг, қўрқув билан узр сўра ва хатонгни тўҒрила.

Зулм қилиб қўйсанг, афсус билан тавба қил.

Кимга адолатсизлик қилган бўлсанг, ундан узр сўраб, қўлидан тут.

Лутфинг билан одамни ўзингга қарат.

Бировга тиҒ санчсанг ҳам, орқасидан меҳр-муҳаббат кўрсат.

Иккинчи боб

Карам ҳақида

Карам (эҳсон ва саховат) кўрсатиш вақтида бахиллик қилма.

Сахийлик сенга одат бўлсин.

Сахийликни орттириб юборма, у исрофга айланади.

Исрофгарчилик бахиллик билан тенгдир.

Қуръон сўзларини унутма: «Енглар, ичинглар, лекин исроф қилманглар!».

Эҳсонга муҳтож одамларга эҳсон қил.

Бойларга эҳсон қилган саховатли эмас.

Тамаъгир кишиларни сахийликка муҳтож деб ҳисоблама.

Ўзи сўрамагунча унга ҳеч нарса бермайдиган одамлар ҳам сахий эмас.

Бировдан ҳеч нарса тамаъ қилмаган киши сахийдир. Чунки тамаъни тарк қилсанг, сахийлик шудир.

Сахийлигинг қўли қисқа одамга қаратилсин.

Муҳтож одам бир нарса сўраса, қўлингдан келганча унга хайр қил.

Одамнинг муҳтожлигини билсанг, у сўрамаса ҳам, унга ёрдам бер.

Шундай одамлар борки, ҳожатмандлар унинг бошига тиҒ урган бўлсалар ҳам, у улардан ҳеч нарсасини аямайди. Сен ҳам шундай бўл.

Бойлигингни аждаҳодек қўриқлама, фалак қотиллик билан бойлигингни олади.

Хайру эҳсон йўлида сарф-харажат қил, албатта, унинг фойдасини кўрасан.

Учинчи боб

Адаб ҳақида

Эй инсон, камтарлик ва адабга эга бўл. Янги чиққан ой қаддини букиб, камтарликни сақлагани учун кун сайин камол топди.

Киши амал ва насаби билан шараф топмайди. Шараф ҳаё ва адабдан келади.

Адабсиз киши ҳеч қачон эътибор қозонмайди.

Адабсизликнинг бири — кулги. Кулги адабсизликнинг белгисидир.

Кулгини меъёридан оширма.

Бошқаларни кулдириш учун ҳазил қилма, уялиб қоласан.

Ақлли одам шошмай гапиради.

Ўриндан туриб, болага жой бериш адабдан эмас.

Барчага дўстлик қилишни шарт, деб бил.

Одамларнинг яхши-ёмон ишларидан хабардор бўлиб тур.

Болаларинг ва хотинингга адаб билан муомала қил.

Болаларингга тарбия бер. Тарбиянинг бири болага яхши от қўйишдир.

Тарбиянинг яна бири устоз кўмагида болага илму адаб ўргатишдир.

Тарбиянинг яна бири ота-онани ҳурмат қилиш бўлиб, буни бажариш мажбуриятдир.

Каттани ҳурмат қил, кичикка шафқат кўрсат.

Одамни ортиқча улуҒлаб ҳам юборма, беҳуда таҳқир ҳам қилма.

Ҳар қандай базму зиёфатларга боришни одат қилма.

Ишга кирсанг, ниятингни раҳбарнинг нияти билан бир хил қил.

Ишни вақтида бажар.

ОҒзингдан яхши-ёмон сўз чиқмасин. Одамларнинг яхши-ёмон сўзларига ҳам эътибор берма.

Ишда қийналсанг ҳам чида.

Ҳамиша умид билан яша.

Қудратга эга бўлсанг ҳам камтар бўл.

Ғам-Ғуссага бардош қил.

Камтарликни вафо билан, адабни ҳаё билан кўрсат.

Тўртинчи боб

Қаноат ҳақида

Қаноатни касб қилган қаноатдан бой бўлади.

Қаноатли камбаҒал тамагир амалдордан афзал.

Тож кийган шоҳ эмас, қаноатли шоҳдир.

Бойлик билан маҒрурланма, қаноат бойлиги билан бошингни кўтариб юр.

Зебу зийнат ва тамадан йироқ бўлсанг, тинч бўласан.

Яхши гапни қулоқнинг безаги бил.

Ўринсиз сарф-харажат қилганга тақлид қилма.

Обрў учун ўринсиз маблаҒ сарфлама.

Қарз кўтариб, уни беҳуда совурма.

Қарз олма, қарз берган қарзини сўрашини унутма.

Қарз кўтарган исроф қилса, ҳамма нарсасидан ажралади.

Қаноатни тарк этсанг, Ватанни тарк этишга мажбур бўласан.

Қаноатни маҳкам ушлаган қийинчилик чекмайди.

Қаноатли эл кўзи олдида ўзини хор қилмайди.

Қаноатли бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам бахтли бўлади.

Иззат тиласанг, қаноатли бўл.

Бешинчи боб

Вафо ҳақида

Дунёда бир ноёб дур бор. У вафодир. Уни авайлаб сақла.

Вафо — ёр билан гўзал.Чунки инсон ёр билан яхши умр кўради.

Ёр вафодор бўлса, у ҳақиқий умрдир.

ЁлҒиз одам – одам қаторида саналмайди.

Бевафо ёр зиёси йўқ шамдир.

Ҳақиқий ёр бўлса, унга вафо ҳам ёр деб бил.

Ёрсиз одам дури йўқ садафга ўхшайди.

ЁлҒиз одамнинг ҳунари ҳам йўқ.

Сўққабош одам орзусига етолмайди. Ахир, бир қўлдан овоз чиққанини ким эшитган?!

Ёрсиз кишининг оҳи Ғам билан қопланади. Ўтин ҳам бир дона бўлса, ёнмай, тутайдику!

Тоқ одамнинг уйи доим қийшайиб туради. Ахир, битта устун бутун уйни қачон кўтариб тура олган?

Олтинчи боб

Ишқҳақида

Ишқ дур бўлиб, кўнгил унга қутичадир. Қутичани авайлаб сақла.

Ишқ – қуёш, қуёшгина эмас, куйдирувчи – ўт. Бу ўтда куйсанг, покланасан ва орзунгга етасан.

Ҳусн ишқни юзага келтиради. Аммо ҳусн танлаган ҳақиқий ошиқ бўлмайди.

Кимки севгилисига нафсоний талаб қўйса, у ҳақиқий ошиқ эмас, балки адабсиздир.

Ҳақиқий ошиқ дард билан яшайди ва унинг тили, дили, кўзи пок бўлади.

Ишқни пок тут. Ишқинг пок бўлса, икки дунё саодатига эришасан.

Еттинчи боб

Ростгўйлик ҳақида

Ростгўйлик халослик келтиради.

Сўзи тўғрининг ўзи ҳам тўғри бўлиши керак.

Ёлғон гапирмаслик керак. Бордию киши ёлғон гапирса ҳам кам гапирсин.

Ёлғон эгриликдан, тўғрилик ҳақиқатдан иборат.

Ёлғончидан ҳамма қочади.

Ёлғончини мусулмон деб бўлмайди.

Ёлғончи одамларни алдаса-да, Тангрини алдай олмайди.

Ёлғон қанча яширилса ҳам ошкор бўлади.

Ёлғончининг рост гапига ҳам ҳеч ким ишонмайди.

Ёлғончига тўғрилик номи қайтиб келмайди.

Чин гапиришнинг иложи бўлмаса ҳам ёлғон гапирма.

Саккизинчи боб

Илм ҳақида

Илмни амалга эришиш воситаси деб билма.

Амал учун пасткашлик қилган олим билимсиздир.

Илми бўла туриб, мансабга учган киши хато қилади.

Ҳамма нарсадан илмни устун қўйган олимни шараф гавҳарининг кони бил.

Ҳақиқий олимнинг ўзи кону, юз томони гавҳар, ўзи осмону, ҳар тарафи юлдузлар!

Ҳақиқий олимнинг ўзи ҳам, осмонидаги юлдузлар ҳам порлаб туради.

Тўққизинчи боб

Яхшилик ва ёмонлик ҳақида

Зараркунандалик – ёмонликнинг белгиси.

Табиатан сахий бўлган кишига бойлик ва фақирликнинг фарқи йўқ.

Пасткаш одамлардан яхши сўз чиқмайди.

Зоти ёмон одам эътиборга нолойиқдир.

Халққа нафъ етказишни орттир, хайру саховат камарини узун қил.

Давлатинг кўп бўлса, инъом бер, кўп бўлмаса, оз беришдан ор қилма.

Қўл билан хайр қила олмасанг, тил билан нафъ етказ.

Сўз билан нафъ етказа олмасанг, ўзгаларга нисбатан ниятинг пок бўлсин.

Одамларнинг қувончу ғамига шерик бўл.

Агар сен одам бўлсанг, халқ ғамидан ғами бўлмаганни одам дема.

Бировга бир нарса берсанг, ундан ҳам олишни ўйлама.

Нафъ келтир, лекин нафъ қидирма.

Инъомингни очиқ юз билан бер.

Жафо қилганга, вафо билан жавоб бер.

Ўнинчи боб

Яшаш тарзи ҳақида

Бу дунёга кўнгил қўйиш нодонликдир.

Бошингга ғам тушса, ўзингни қийнама.

Ғам келса, хафа бўлиб, сиқилма.

Тақдирдан қанча жафо етса ҳам унут.

Дунёнинг ишлари ташвишланишга арзимайди.

Ўтганни қайтара олмайсан, ундан ўксима.

Ихтиёрингдаги вақтни ғанимат бил.

Айш (роҳат-фароғат) учун бир нафас вақт топсанг ҳам уни ғанимат тут.

Эй инсон, мол-мулким йўқ ёки кам деб қайғурма. Сенга ақл берилганига шукр қил.

Шукр қилсанг, неъматинг кўпаяди.

Нафас олишинг ҳам, нафас чиқаришинг ҳам неъматдир.

Ҳар бир нафасингга ақл-ҳуш билан боқ.

Гуноҳ қилмасликка ҳаракат қил.

Бировга яхшилик қилмасанг, ёмонлик ҳам қилма.

Дўстларинг билан тез-тез дийдорлашиб тур.

Бировга озор беришдан ҳам, бировни ранжитишдан ҳам ўзингни сақла.

Сен томонингдан одамлар бехавотир бўлишсин.

Кишиларнинг ери ва оиласига тажовуз этма.

Одамларнинг жони ва молига қасд қилма.

Бир нафас бўлса ҳам қайғусиз бўлишга интил.

Хурсандчиликни ёру дўстларинг билан қил.

Дўстларингни тез-тез меҳмон қил, уларга ҳадялар бер.

Ҳаётингни дўстларинг билан шод қил.

Навоийнинг шеърий ҳикматларини насрда

Абдусалом АБДУҚОДИРОВ табдил қилган.