Абӯҷаъфар Муҳаммад ибни Муҳаммад Насируддини Тусӣ (1201-1274) аз чеҳраҳои дурахшонтарини афкори фалсафӣ ва ҷамъиятӣ-сиёсии асримиёнагии тоҷик ба шумор меравад.
Дар раванди инкишофи донишҳои инсонӣ ҳампайвандию ҳамтаъсирии маърифати ҳиссӣ ва зеҳнӣ нақши бузург дорад.
Фалсафа таърихи қадим дошта, дар ибтидо тамоми донишҳои инсониро фаро мегирифт. Баробари пешравии тамаддуни инсонӣ аз дохили он дигар илмҳо тадриҷан ҷудо гаштаанд.
Тошхоҷаи Асирӣ (1864-1916) маълумоти ибтидоиро дар Хуҷанд гирифта, соли 1882 барои такмили дониш ба Хӯқанд меравад ва дар мадрасаи он ҷо таҳсили илмро идома медиҳад.
Ҷомеа танҳо иборат аз маҷмӯи оддии ҷӯзъҳои ташкилдиҳандаи он набуда, балки ин ҷӯзъҳо бо ҳамдигар пайванди ногусастанӣ дошта, низоми мустақили худинкишофёбанда мебошад.
Соҳаи ҳаёти иҷтимоии ҷомеа дар асоси гуногуннавъии муносибатҳои иҷтимоӣ ташаккул меёбад.
Абӯрайҳон Муҳаммад бини Аҳмади Берунӣ (973-1048) дар хориҷи Синд, ки рустое аз тобеоти Хоразм аст, таваллуд ёфтааст.
Инсон шакли махсуси вуҷудият, зинаи олии инкишофи мавҷудоти зинда дар рӯи Замин, субъекти протсессҳо ва муносибатҳои ҷамъиятӣ, эҷодкору қувваи ҳаракатдиҳандаи таърих ва бунёдгари маданият аст.
Абулмаҷд Маҷдуд бини Одам Саноии Ғазнавӣ (тав.1080) намояндаи машҳури тасаввуфи асрҳои XI-XII мебошад. ӯро дар тариқат пайрави Аҳмади Ғазолӣ ва Юсуфи Ҳамадонӣ медонанд.
Дониш ин иттилоот дар бораи ягон предмет аст. Бояд қайд намоем, ки чунин таърифи мухтасар хеле назарфиреб аст, чунки дар он на ҳамаи хосиятҳои дониш ифода карда шудаанд.
Абдурраҳмони Ҷомӣ (1414-1492) дар таърихи афкори ҷамъиятӣ сиёсӣ, фалсафӣ, ахлоқӣ ва адабии тоҷик яке аз мутафаккирони шаҳиру чирадаст маъруфият дорад.
Мафҳуми «чиз» дар фарҳанги инсонӣ хеле барвақт, дар замоне, ки инсон худаш ва шуурашро аз воқеияти атроф ба ҷудою фарқ кардан оғоз намуд, пайдо шудааст.
Нақшбандия яке аз ҷараёнҳои маъруфу сернуфузи тасаввуф мебошад, ки ибтидои асри XIV зуҳӯр карда, асосгузори он Шайх Баҳоуддини Нақшбанд (1318-1389) мебошад.
Фалсафа аксар маврид ба баррасии саволҳои ниҳоӣ, ҷовидонӣ сарукор дорад.
Ташаккулу инкишофи фаҳмиши фалсафии ҳуқуқ, таҳлили масоили фалсафии ҳуқуқ таърихан дар робита бо тасаввуроту мафҳумҳо ва ақидаҳои фитрӣ- ҳуқуқӣ сурат гирифтааст.