Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Абдурраҳмони Ҷомӣ
Абдурраҳмони Ҷомӣ (1414-1492) дар таърихи афкори ҷамъиятӣ сиёсӣ, фалсафӣ, ахлоқӣ ва адабии тоҷик яке аз мутафаккирони шаҳиру чирадаст маъруфият дорад. Қобилияту истеъдоди Ҷомӣ чунон бузург буд, ки ҳатто баъзе устодон ӯҳдаи дарс додани ӯ баромада наметавонистанд. Вай дар сини бистсолагӣ доир ба нуҷум шарҳ навишта ба расадхонаи дар шаҳри Самарқанд воқеъбудаи Улуғбек фиристод. Мунаҷҷими машҳури давр Қозизодаи Румӣ ва Фазлуллоҳи Абӯлайсӣ сабақи илм гирифт ва дониши худро аз нуҷум, ҳайъат, фалсафа ва ҳисоб такмил дод. Вай баъди хатми мадраса чанд муддате дар самарқанд монда, соли 1452 ба зодгоҳаш шаҳри Ҳирот баргашт. Дар ин ҷо ба таҳсили илмҳои шеъру арӯз машғул гардид. Ин айём Ҷомӣ бо яке аз бузургони тариқати нақшбандия Саъдуддини Қошғарӣ шинос шуда, ин тариқатро пазируфт. Пас аз марги устоди маънавии худ роҳбари тариқати нақшбандия гардид. Вале ӯ бо мардум аз тариқати худ сухан намегуфт ва аҳкоми тасаввуфро низ тарғиб намекард. Ҷомӣ ҳафт бор ба сафар баромада, шаҳрҳои Самарқанду Тошканд ва Форобу Марвро дид. Ҳамчунин шаҳрҳои Нишопур, Сабзавор, Бастом, Домғон, Қазвин, Ҳамадон ва Бағдодро саёҳат карда, бо арбобони илму фарҳанги ин кишварҳо вохӯрд. Ин сафарҳо ба ҷаҳонбинии Ҷомӣ таъсири бузург расонданд.
Осори Абдурраҳмони Ҷомӣ се девон-(«Фотиҳат-уш-шубоб», «Воситат-ул-иқд» ва «Хотимат-ул-ҳаёт»); «Ҳафтавранг»-(«Силсилат-уз-заҳаб», «Саломон ва Абсол», «Тӯҳфат-ул-аҳрор», «Сабҳат-ул-аброр», «Юсуф ва Зулайхо», «Лайлӣ ва Маҷнун» ва «Хирадномаи Искандарӣ»); «Баҳористон»; қасоид-(«Луҷҷат-ул-асрор», «Ҷило-ур-рӯҳ» ва «Рашҳи бол ва шарҳи ҳол»); рисолаҳои илмӣ-(«Рисолаи арӯз», «Рисолаи қофия», «Рисолаи мусиқӣ», «Рисолаи кабир дар муаммо», «Рисолаи асғари манзума дар муаммо»; илми сарфу наҳв- «Фавоиди Зиёия»; «Нафаҳот-ул-унс», «Нақд-ун-нуфус фи шарҳи «Нақш-ил-фусус»», «Лавомеъ», «Шарҳи қасидаи тоия», «Шарҳи рубоиёт», «Ашшиат-ул-ламаот», «Суханони Хоҷа Порсо», «Рисолаи шароити зикр», «Шарҳи «Фусус-ил-ҳикам»); мактубот ва ғайраро дар бар мегиранд.
Дар ғазалиёти Ҷомӣ аксар маъниҳои ошиқона ва матолиби орифона дарҷ ёфта, масоили тасаввуфу ирфон дар пардаи ишқу ошиқу маъшуқ баён гардидаанд. Ҳамчунин дар ғазалиёти ӯ баъзан мазаммати аҳли ҷоҳу риё, ахлоқи разилаи ашхоси манфур, ситоиши бархе аз подшоҳони замон, панду насиҳат ва марсия низ ба мушоҳида мерасанд. Дар қасидаҳои мутафаккир аз тавҳиду наът ва муноҷот, ирфону ҳикмат, панду андарз, шарҳи ҳол, шиква, васфи табиат, мадҳу ҷавоби мактуботи подшоҳони муосири ӯ сухан рафтааст. Муаммоҳои Ҷомӣ дар шакли дубайтӣ, рубоӣ ва байт навишта шудаанд. Мутафаккир дар девони якум доманаи мавзӯъро фарох гирифта, анқариб ба ҳама масоили ҳаёт дахл кардааст. Дар ду девони дигараш бошад, мавзӯи онон нисбатан маҳдуд шуда, бештар ҷиҳатҳои таълимоти тасаввуфию ирфонии ӯ арзёбӣ шудаанд.
Масъалаҳои ваҳдати вуҷудро Ҷомӣ дар асараш «Нақд-ан-нусус» шарҳ додаст. Мувофиқи ақидаи ӯ ҳақиқати воҷибтаъоло айни вуҷуди вай буда, ҳастии Худои таъоло пайдотар аз ҳама ҳастиҳост, зеро ки ӯ ба худ пайдост ва пайдоии соири ҳастиҳо бад-ӯст. Аммо ин ҳастии мутлақ дар шаклҳои гуногун зуҳур карда, аслу манша ва мабдаъи ҷумлаи махлуқот як ҳақиқат буда, вуҷуд-ал-ҳақ ба панҷ навъ ҳозир буда метавонад: аввал, ҳазрати зотаст, ки онро ғайби мутлақ гӯянд, ки аз он ҳеҷ кас ҳикоят натавонад кард, зеро ки он ҷо исму расм нағунчад ва иборат чун ишорат маҷол надорад. Инчунин вуҷуд-ал-ҳақ дар асмо(номҳо) ва афъол, яъне дар олами арвоҳ, мисолу хаёл ва ҳиссу мушоҳида шуҳуд мекунад. Ҷоми мегӯяд, ки айни вуҷуд, ки зот аст, яке беш нест, ҳама мавҷудот мазоҳир ва маҷолии ҷамолу камоли ӯянд: «Ҳама партави ҷамоли ҳазрати ӯст ва ҳама аз ӯст ва ҳама бад-ӯст, балки худ ҳама ӯст, ки ҳеҷ чизро ҷуз вай ҳастие ба ҳақиқат нест, балки ҳастии ҳама чизҳо партави нури ҳастии ӯст». Мутафаккир дар такя ба оятҳои қуръонӣ инсонро беҳтарин, мукаррамтарин ва хубтарин махлуқоти Офаридгор қаламдод карда, ақлро дар кафи ӯ чароғ ва ҳавоси панҷгонаро раҳшиносони панҷгона меномад ва зарурати наззораи ҷамоли илоҳиро дар ҳама маврид чун талаби маънавии инсон ба қалам медиҳад. Мақсад аз ин гуфтаҳои ӯ худшиносӣ ва худогоҳии инсон дар зиндагӣ ва шинохти мақом ва манзалати хеш дар олами вуҷуд аст.
Абдураҳмони Ҷомӣ ҷиҳатҳои пешқадами таълимоти тариқати нақшбандияи тасаввуфро хуш пазируфта, аз он пайравӣ кардааст ва яке аз шахсиятҳои маъруф ва соҳибэҳтиром дар байни тарафдорони ин ҷараён маҳсуб меёбад.