Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Абӯрайҳон Берунӣ
Абӯрайҳон Муҳаммад бини Аҳмади Берунӣ (973-1048) дар хориҷи Синд, ки рустое аз тобеоти Хоразм аст, таваллуд ёфтааст. Вай бо сабаби вазнинии авзои иҷтимоӣ аз зодгоҳаш ба Гурганҷ рафт ва сипас раҳсипори Гургон шуд. ӯ пас тасаллути Султон Маҳмуди Ғазнавӣ ба Хоразм ва баъдтар ба Ҳинд рафтааст.
Берунӣ дар тамоми муддати умр машғули таҳқиқу омӯзиш буд. Вай забонҳои сурёнӣ, санскритӣ, форсӣ, арабӣ ва ибриро медонистааст. Абӯрайҳони Берунӣ ҳакими риёзидону олими хуби нуҷум буд ва ҳамчунин дар фалсафа, тиб, ҷуғрофия, таърих, адаб, шеър ва луғат низ маҳорат доштааст..
Осори Абӯрайҳони Берунӣ аз «Осор-ул-боқия», «Китоб фит-таҳқиқи мо лил-ҳинд», «Ал-қонун-ул-масъуди фи-л-ҳайат ва –н-нуҷум», «Китоб-ус-сайдана фит-тиб», «Китоби таҳдид ниҳоят ул- амокин лӣ тасҳеҳи масофат ил-масокин», «Китоб ут-тафҳим ли авоили саноат ит- танҷим» ва ғ. иборатанд.
Берунӣ дар афкори илмиаш ақидаҳои пешгузаштагони худ-Фарғонӣ ва Хоразмиро идома дода, бештар масъалаҳои табиию илмиро таҳқиқ кардааст. ӯро яке аз асосгузорони илмҳои таҷрибавӣ дар Шарқи Миёнаву Наздик медонанд.
Абӯрайҳони Берунӣ дар бораи абадияти материя ақидае пеш нагузошта бошад ҳам, ба он хос будани ҳаракатро зикр намуда, дар асарҳояш аз Арасту ва Батлимус ном бурдааст.ӯ ба масъалаҳои ҳаракати нур, гармӣ ва хосиятҳои он диққати махсус додааст. Мутафаккир офтобро як ҷисми гарми оташин пиндошта, ҳаракати нурҳои онро ниҳоят сареъ медонад. Гармии заминро, ки дар натиҷаи ҳаракати моддаҳо дар қишри замин падид омадааст, ба миён мегузорад. Дар соҳаи кайҳоншиносӣ бошад, ӯ ба назарияи Батлимус шак оварда, аз рӯи муҳосибаи риёзӣ дар меҳвари худ давр задании заминро имконпазир мешуморид.
Ҳамчунин Абӯрайҳони Берунӣ масоили маркази оламро мавриди таҳқиқ қарор дода, ба чунин хулоса меояд, ки аз ҷиҳати системаи гелиотсентрӣ он қобили қабул аст, вале то охир дар ин фикраш собит намонд ва назарияи Батлимусро дар ин масъала пазируфт. Мутафаккир барои ошкор сохтани арзу тӯли маҳалҳо усулҳои нав эҷод кард ва тӯли ҷуғрофиро бо усули мушоҳидаи гирифтани Моҳ аз ду нуқтаи замин мегузаронад. Нақши ӯ дар муайян намудани бисёр ҳаводису масъалаҳои гуногуни табиӣ низ хеле бузург аст.
Абӯрайҳони Берунӣ доир ба масоили забоншиносиву омӯзиши истилоҳоти илмии он, назарияи шеър ва дигар масъалаҳои таърихиву ҳаётӣ ҳам як силсила фикрҳои муҳиму пурарзиш баён намудааст.
Пурсишҳои Абӯрайҳони Берунӣ аз Ибни Сино фарогири даҳ масъала аст, ки онҳо аз эътирозоти мутафаккир бар китоби «Самои табиӣ»-и Арасту иборат мебошанд,. Ҳашт масъала доир ба саволҳои риёзӣ ва фалсафии мутафаккир аст, ки қисмате аз он пурсишҳоро шогирди Ибни Сино Абдуллоҳи Маъсумӣ аз ҷониби устодаш посух гуфтааст (Алӣ Асғари Ҳалабӣ. Таърихи фалсафаи эронӣ аз оғоз то имрӯз, саҳ. 358).
- Чаро фалак бевазн аст?
- Ба чи далел осмон кавну фасод намепазирад Ин баҳси фалсафӣ, сароғози ин баҳс гашт, ки оё асоси эҳтиёҷи маълул ба иллат, ҳудус аст ё имкон? Баҳси робитаи эҳтиёҷи маълул ба иллат, аз муҳимтарин масоили фалсафӣ аст. Ин масъала дар давраҳои гузашта ба ҳеҷ сурат матраҳ нашуда буд.
- Арасту ҷаҳонро маҳдуд ба шаш ҷиҳат донистааст. Дар ҳоле ки дар мукааб, беш аз шаш ҷиҳат ҳаст, дар курра низ шаш ҷиҳат фарз намешавад. Зеро курра беш аз як сатҳ надорад.
Дар ҷавоб бояд гуфт, ки шаш ҷиҳат, тақрибии хос аст ва ҳудуд надорад.
- Ҷузъи тақсимнопазир: Абӯрайҳони Берунӣ ҷузъи тақсимнопазирро низ инкор кардааст. Вай дар ин бора мегӯяд: Назари қоилон ба ҷузъи тақсимнопазир аз айб холӣ нест, валекин қавли тарафдорони инқисоми ҷисм ба аҷзо ғайриниҳояву қабеҳтар аст. Муртазо Мутаҳҳарӣ пас аз баёни назариёти сегонаи ҷузъи тақсимнопазир мегӯяд: Нуҳ савол дархӯри эътибори Абӯрайҳон аст ва се савол дархӯри эътибори Ибни Сино (Мақолоти фалсафӣ, саҳ. 96).
- Маънии ақли билқувва чист? Ақл будан бо билқувва будан созгор нест. Ҷавоби Ибни Сино ин аст, ки ду навъи муҷаррад-том ва ғайритом дорем. Муҷарради ғайритом монанди нафс, ки аз қувва ва истеъдоди чизи дигар шудан холӣ нест. Ба қавли Мутаҳҳарӣ, ин посухро ҷуз дар фалсафаи Мулло Садро дар дигар афкор наметавон ёфт.
6.Оё пас аз феълият, истеъдод ҳам аз байн меравад? Дар ҷавоб бояд гуфт, ки истеъдод, имкони истиқболӣ аст, вале дар ҳақиқат, истеъдод имкони истеъдодӣ аст.
7.Чи гуна нафс, пас аз ҷудо шудан аз бадан, аз қувваи хаёл бениёз мегардад ?
8.Оё ақли фаъол, мустақил ҳам мешавад?
- Оё қувваи фоила, басити комил нест, дар ҳоле ки ҳар қувваае, ки маъқулот (куллиёт)-ро дарк мекунад, муҷаррад ва басит аст? Ҳақиқат ин аст, ки Ибни Сино дар посухи он нотавон аст ва ин масъала дар фалсафаи Мулло Садро ҳал шудааст ва он ҳам устувор ба назарияи ҳаракат дар ҷавҳар ва иттиҳоди оқилу маъқул аст, ки Ибни Сино ба он асл пойбанд набуд, агарчи мутафаккири машшоӣ дар китоби «Мабдаъ ва маъод», иттиҳоди оқил ва маъқулро пазируфта бошад ҳам, вале дар ниҳоят онро инкор кардааст (Мулло Садро.Мабдаъ ва маъод, саҳ. 122).
10.Чи гуна ақл, сувари хаёлияро мутолиа мекунад? Аз ҷавоби Ибни Сино маълум аст, ки ин посухро метавон дар фалсафаи Мулло Садро ҷуст.
11.Чи тафовуте байни аразҳои маъқулот ва аразҳои вуҷуду ваҳдат ҳаст? Ин масъала бар бурҳони маъруфи Арасту дар китоби «Ан-нафс» аст, ки аз роҳи тақсимпазирии сувари маъқула бар исботи таҷриди нафс оварда шудааст ва Ибни Сино ба он ҷавоб додаст. Шайхи ишроқ дар китоби «Мутораҳот», ҷавоби Ибни Синоро басанда намедонад. Вале Мулло Садро, ҷавоби Бӯалиро кофӣ дониста ва посухи Шайхи Ишроқро медиҳад. Дар миёни мусулмонон, аввалин касе, ки тавассути адами инқисоми сувари маъқула, бар таҷриди нафс истидлол кардааст, Абӯнасри Форобӣ дар китоби «Фусус ил-ҳикам» мебошад (Фусус ил-ҳикам, фасли 54, саҳ. 15).
12.Чи бурҳоне бар таҷриди ақлҳои фаъола вуҷуд дорад? Савол қадре душвор аст. Мулло Садро дар китоби «Ал-мабдаъ вал-маъод» ҳаммонанди Ибни Сино посух додаст (Мулло Садро. Ҳамон ҷо, саҳ. 207).
Саволҳои дигаре низ дар бораи ақл ва маъқул омадааст, ки матлаби онҳо такрорӣ аст (Муртазо Мутаҳҳарӣ. Мақолоти фалсафӣ,ҷилди 1, саҳ. 137).
Ҳамин тавр, нақши афкори табиӣ-илмӣ ва фалсафии Абӯрайҳони Берунӣ дар густариши минбаъдаи ақоиди фалсафии асримиёнагии тоҷик ниҳоят бузург мебошад.