Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Насируддини Тусӣ
Абӯҷаъфар Муҳаммад ибни Муҳаммад Насируддини Тусӣ (1201-1274) аз чеҳраҳои дурахшонтарини афкори фалсафӣ ва ҷамъиятӣ-сиёсии асримиёнагии тоҷик ба шумор меравад. Вай дар вусъати минбаъдаи фалсафаи машшоъ нақши бузурге дорад. Агар Ибни Рушд фалсафаи машшоъро аз ҳамлаҳои ғазолӣ ҳимоя карда бошад, Насируддини Тусӣ онро аз зарбаҳои Фахруддини Розӣ ва Муҳаммади Шаҳристонӣ дифоӣ намудааст.
Осори фалсафии ӯ «Асос-ул-иқтибос», «Равзат-ут-таслим», «Қавоид-ул-ақоид», «Ахлоқи Носирӣ», «Ахлоқи Мӯҳташамӣ», «Таҷрид-ул-калом», «Таҷрид-ул-ақоид», «Шарҳ-ул-ишорот», «Авсоф-ул-ашроф», «Насиҳатнома ба Обокохон» мебошанд, ки дар онҳо пеш аз ҳама, масъалаҳои ҳастӣ ва ахлоқу иҷтимоъ ҳарҷониба баррасӣ ва тадқиқ гардидаанд.
Масъалаи асосии фалсафаи асрҳои миёна-масъалаи таносуби Худо ва табиат буда, мисли Форобӣ, Ибни Сино ва Ибни Рушд собит намудааст, ки: «Аллоҳи таъоло ҳамеша холиқ буд ва чун холиқ гуфтӣ, махлуқ ҳам бояд бувад, яъне ин олам ҳам худ лозим бошад. Пас, ҳаргиз набувад, ки ин олам набуд. Агар касе гӯяд: Худой ва олам ҳарду ба ин ваҷд қадим бошанд ва ин ширк бошад, гӯем: Мо на инкори қадимии олам кунем ва на инкори мӯҳдасиаш (рӯйдоди нав) Пас гӯем: Олам ба ихтиёр ва эътибори худ мeҳдас аст ва ба эътибор бо мукаммалу мукаммил (такмилшуда)-и худ қадим. Ва ҳудуси ӯ имкон ва нуқсони ӯст ва қидами ӯ расидан аз имкон ба вуҷуд ва аз нуқсон ба камол» (Равзат-ут-таслим. Бомбай, 1950, саҳ.59).
Чунин ҳалли масъала зотан муқобили назарияи ибтидои замонӣ доштан ва фонӣ будани олам равона карда шудааст, ки он яке аз аҳкоми муҳими динӣ ва нуктаи асосии фалсафаи каломи Муҳаммади ғазолӣ ва Фахруддини Розӣ мебошад. Таъбири масъалаи таносуби Худо ва олам ҳамчун таносуби сабабу натиҷа Насируддини Тусиро ба шарҳи илмии моҳияти ҳодисаҳои олам ҳидоят кардааст. Аз ҳамин сабаб, вай ҳангоми таҳқиқи ҳодисаҳои кусуфу хусуф (гирифтани офтобу моҳтоб), ҳаракати саёраҳо, барф, борон, жола, абр, шамол, тиру камон, зилзила, инъикос ва инкисори (шикаста шудани) нур, пайдоиши ҷавоҳирот, субҳи козибу содиқ (субҳи нимравшану равшани комил) ва назири инҳо кӯшидааст, ки сабабҳои айнӣ ва табиии онҳоро ошкор созад.
Назарияи маърифати Насируддини Тусӣ аз танқиди назарияи маърифати калом, махсусан, аз танқиди назарияи маърифати Фахруддини Розӣ сар задааст, ки ӯ ба қобилияти оламро донистани одам шубҳа дошт.
Масъалаи ҳикмати амалии Насируддини Тусӣ ҳам бисёр муҳим аст. Вай дар асари барҷастааш «Ахлоқи Носирӣ» роҷеъ ба ҳар се бахши ҳикмати амалӣ-таҳзиби ахлоқ, тадбири манзил ва сиёсати мудун (шаҳрҳо) изҳори андеша намудааст ва дар ибтидо моҳият ва ҳадафи ин ҳикматро ошкор сохтааст.
Файласуф назарияи фитрӣ будани ахлоқро рад намуда, қайд мекунад, ки он бо таъсири муҳит ва таълиму тарбия тағйир меёбад. ӯ инсонро дар содир кардани чи афъоли нек ва чи бад соҳибихтиёр дониста, онҳоро барои кирдорашон масъул мешуморад.
Насируддини Тусӣ масъалаи пайдоиши оилаю муносибатҳои оилавиро ҳам мавриди таҳқиқ қарор додааст. Вай сабабҳои пайдоиши оиларо дар таъмини маош, молумулк ва бардавомии насли башар дидааст. Нуқтаи назари ӯ дар бораи муносибати байни зану шавҳар, фарзандон, хоҷаву хизматгор то андозае аз маҳдудиятҳои таърихӣ холӣ нест. Вале андешаи мутафаккир дар хусуси пос доштани хотири кӯҳансолон, волидайн, таъмини хушҳолии зан ва адолату шафқат нисбат ба ӯ ҷиҳатҳои пешқадамии таълимоташро ташкил медиҳанд.
Насируддини Тусӣ доир ба масъалаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва ҳуқуқӣ низ таваҷҷӯҳи хос зоҳир намудааст. Ба ақидаи вай, эҳтиёҷоти ҳаётии аҳли ҷомеа (пӯшок, хӯрок ва дигар молҳои ниёз) бо ёрии ҳамдигар ва бе истиқрори таовун рафӣ намешаванд. Одамон маҷбуранд, ки муттаҳид шаванд ва ҳамин иттиҳод мадина (ҷомеа) аст. Мувофиқи андешаи мутафаккир, мадина чанд навъу хел дорад, ки беҳтаринаш мадинаи ҳуррият аст. Шаҳрвандони ин гуна мадина комилҳуқуқ ва озоданд. Мардум танҳо дар ин гуна ҷомеа хушбахт ва саодатманд шуда метавонанд.
Насируддини Тусӣ дар назарияи иҷтимоию сиёсӣ таълимоти Форобиро идома дода, ақидаҳои ӯро дар хусуси мақоми истеҳсоли неъматҳои моддӣ дар бақои насли башар, нуфузи ҳунар, тиҷорат ва пул дар ҳаёти ҷамъият, сабабҳои пайдоиши ҷамъияти инсонӣ ва ғайра вусъат додааст.
Нақши афкори фалсафаи Хоҷа Насируддини Тусӣ дар рушду инкишофи таълимоти фалсафии минбаъда хеле калон аст.