Тошхоҷаи Асирӣ

Тошхоҷаи Асирӣ (1864-1916) маълумоти ибтидоиро дар Хуҷанд гирифта, соли 1882 барои такмили дониш ба Хӯқанд меравад ва дар мадрасаи он ҷо таҳсили илмро идома медиҳад. Вай ҳангоми таҳсил дар мадрасаи Хӯқанд забони русиро омӯхта, аз матбуоти даврагии русию туркзабонии Осиёи Миёна ва Кавказ баҳравар гардидааст. Ошноӣ бо матбуоти русӣ ҷаҳонбинии Асириро хеле васеъ намуд ва ақидаҳои маорифпарварии ӯро таҳким бахшид. Акнун вай ба масъалаҳои муҳими иҷтимоӣ, ривоҷи илмҳои дунявӣ, тараққиёти техникӣ, таълиму маориф ҷиддитар диққат медодагӣ шуд. Ҳамаи ин дар осораш хеле возеҳ ифода ёфтааст. Мутафаккир рӯҳониёни иртиҷоиро, ки монеи пешрафти иҷтимоӣ буданд, беамон танқид мекард. Вай дар шеъри «Одамият чист?» онҳоро «ҷинси наҷосаттинат» ва душмани қаттоли мазлумон номида, ниқоб аз рӯяшон бардошта, чеҳраи ҳақиқиашонро ошкор сохтааст. Дар ин шеър ақидаҳои инсондӯстии Асирӣ, консепсияи башарпарварии ӯ мӯъҷаз ифода ёфтааст:

Одамият чист? — Худро дур аз шар доштан,

Хайрхоҳи халқ будан, нафъи безар доштан…

Мутафаккир образи мардуми заҳматкашро ба сифати ормони нави зебоишиносии давр васф намудааст.

Мутафаккир «Дар баёни ҷӯи нави Бекобод» масъалаи обу обёрӣ-аз дарёи Аму ба Бухоро об оварданро ба миён гузошта буд. Асирӣ мӯътақид буд, ки барои ободдонии кишвар ва некуаҳволии мардум даштҳои лабташнаро обшор кардан зарур аст. Вай дар ҳамин асар доир ба дӯстии халқҳо сухан ронда, аз муҳандиси русе, ки ҷӯи Бекобод бо роҳбарии ӯ бунёд шудааст, бо эҳтироми зиёде ёд кардааст: «Дар он санъат зи аввал то ба охир, муҳандис буд русе-марди фохир». Мутафаккир дар шароити ҳаёти феодалии сарзамини худ техника ва илму маданияти пешқадами халқи русро васф ва тарғиб намудааст.

Асирӣ яке аз ташвиқкунандагони илмҳои дунявӣ буд. Вай дар ин масъала илму техникаи русро намуна оварда, барои аз худ намудани илмҳои дунявӣ омӯхтани забони русиро зарур шумурдааст.