Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Нақшбандия

Нақшбандия яке аз ҷараёнҳои маъруфу сернуфузи тасаввуф мебошад, ки ибтидои асри XIV зуҳӯр карда, асосгузори он Шайх Баҳоуддини Нақшбанд (1318-1389) мебошад.

Нақшбандия (ё «хоҷагон» низ мегӯянд) аз фаъолияти Абӯ Яъқуб Юсуфи Ҳамадонӣ (соли ваф.1140) ибтидо мегирад. Халифи ин марди бузург Абдухолиқи Fиждувонӣ (ваф. 1220) бунёдгузори тариқати хоҷагон –нақшбандия аст. Аз ёздаҳ асли тариқати нақшбандия ҳаштоашро вай эҷод кардааст, ки чунинанд: ҳуш дар дам; назар бар қадам; сафар дар ватан; хилват дар анҷуман; ёдкард; бозгашт; ёддошт ва нигаҳдошт.

Аз Абдухолиқи Fиждувонӣ занҷири тариқат ба тариқи зайл идома меёбад: Орифи Ревгарӣ (ваф.1251ё 1259); Хоҷа Маҳмуди Анҷири Фағнавӣ (ваф.1272); Шайх Азизон Алии Ромитанӣ (ваф. 1321); Муҳаммад Бобои Самосӣ (ваф.1354); Сайид Амири Кулол (ваф.1371) ва Муҳаммад Баҳоуддини Нақшбанд.

Бояд тазаккур дод, ки ҳамаи ин хоҷагони тариқат дар деҳаҳои гирду атрофи Бухоро таваллуд шудаанд.

Асосгузори силсилаи нақшбандия, ки бо номҳои «Хоҷаи бузург» ва «Шоҳи Нақшбанд» низ маъруф аст, Баҳоуддин Муҳаммад ибни Муҳаммади Бухороӣ соли 1318 дар деҳаи Орифони Бухоро ба дунё омадааст. Падараш бофанда ва нақшбанд буд. Баҳоуддин дар ҷавонӣ ба касби падар шуғл варзида, ба матоъ ва фулӯзот нақшбандӣ кардааст. Аз ин рӯ номи нақшбанд дар ин тариқат аз ҳамин ҷо пайдо шуда, худи ӯ бо лақаби Нақшбанд машҳур гардид.

Дар рушди ҷаҳонбинии Баҳоуддини Нақшбанд хизмати бобояш, ки бо аҳли тасаввуф ошноӣ дошт, хеле бузург аст.

Баҳоуддинро дар рӯҳияи силсилаи нақшбандия Хоҷа Бобои Самосӣ ва сипас Сайид Амири Кулол тарбия намудаанд. Хусусан, таъсири таълимоти Абдухолиқи Fиждувонӣ ба афкору аъмоли ӯ беназир аст. Чуноне, ки қаблан зикр кардем, ҷавҳари таълимоти нақшбандияро ҳашт усуле, ки Абдухолиқи Fиждувонӣ пешниҳод намудааст, ташкил медиҳад. Баҳоуддини Нақшбанд боз се усули дигар – вуқуфи замонӣ, вуқуфи ададӣ ва вуқуфи қалбиро ба ин таълимот илова намуд.

Оид ба ҳаёту фаъолияти «Хоҷаи бузург» боз илова бояд кард, ки ӯ солҳои зиёд ба омӯзишу таҳқиқ ва даъвату мавъиза машғул гардида, ду маротиба зиёрати Хонаи Каъба намудааст ва дар сини 73-солагӣ аз олам гузаштааст. Оромгоҳи ин бузургвор дар зодгоҳаш деҳаи Орифони Бухоро мавҷуд аст.

Аз Баҳоуддини Нақшбанд таълифоте боқӣ намондааст. Шарҳи ҳол ва таълимоти ӯро аз асарҳои шогирдону пайравонаш Хоҷа Муҳаммади Порсо, Мавлоно Яъқуби Чархӣ, Хоҷа Аҳрор ва Мавлавии Ҷунунӣ дарёфт кардан мумкин аст.

Шоҳи Нақшбанд худопарастии зоҳирӣ, урфу одатҳои зиёдро миёни сӯфиён, узлатнишинии чиҳилрӯза ва зикри ҷаҳрро маҳкум сохта, қабл аз ҳама, покии рӯҳ ва зиндагии ихтиёрии фақиронаро талқин менамояд.

Нақшбандия аз пайравони худ мутобиқати кулли қонуну қоидаҳои шариат ва ҳадисҳои пайғамбарро талаб карда, риояи онҳоро яке аз шартҳои ҳатмии маслаки худ медонад. Қайд кардан ба маврид аст, ки Абдухолиқи Fиждувонӣ ҷонибдори зикри хуфия буд ва нақшбандия низ ғояҳои асосии худро аз таълимоти ӯ гирифтааст. Нақшбандия солики тариқатро водор месозад, ки бештар миёни мардум бошад, ғарқи ҳамешагии зӯҳду тақво набуда, бо қувваи худ кор кунад ва бо меҳнати ҳалол зиндагӣ намоядю

Дар баробари ин, дар рафти кор, сӯҳбат ва роҳгардӣ зоҳиран бо халқ ва ботинан бо Ҳақ бошад. Шиори асосии ин тариқат «даст ба кору дил ба ёр» ҳамин чизро тақозо мекунад.

Чунон ки таъкид шуд, ғояи асосии таълимоти нақшбандия бар ёздаҳ усул устувор аст. Агарчи ин шартҳоро пайравони ҳамин силсила ва олимину муҳаққиқони ин соҳа шарҳу эзоҳи мухталифе намудаанд, ҷавҳари ҳамаи гуфтаҳои онҳо хулосаҳои зеринро дар байн мегирад: ҳуш дар дам, яъне солик барои маърифати Ҳақ бояд як лаҳза аз ёди Худованд ғофил набошад ва пайваста ба ёди ӯ бошад; назар дар қадам, яъне равандаи ин роҳ ҳар қадами худро бояд аҳамият диҳад ва назорат созад, ки дар амалу рафтор ба қурби Худованд ноил шавад; сафар дар ватан, яъне дар тасаввуф «сафар дар ватан» маънои сафар дар вуҷуди хеш аст. Ватани асосии инсон ва шавқи бозгашт ба он мебошад. Ин таълимоти нақшбандия Аслан талош, заҳмат, ранҷ ва риёзати соликро барои поку беолоиш сохтани вуҷуди худ аз олоишҳои дунявӣ фаро мегирад; хилват дар анҷуман, яъне пайрави ин тариқат метавонад ҳамеша бо халқ, дар миёни мардум бошад, вале зоҳиран бояд бо онҳо боша два ботинан бо Ҳақ. Ин ҷиҳати таълимоти нақшбандия гӯшанишиниву узлатро манъ менамояд то ки меҳнату ранҷ мояи ризқи ҳалоли ӯ гардад, аммо дар ҳама ҳолат ҳушу хаёли худро ҷониби Худованд қарор бидиҳад; ёдкард, ин талаби таълимоти нақшбандия соликро ба он ҳушдор месозад, ки ҳамеша дар зикри Худо бошад; бозгашт – мазмуни ин рукни таълимоти нақшбандия ин аст, ки солик дар ҷараёни зикри бисёр ҳарчи бештар ба шинохти Худованд ноил гардад вазикри асосии солик дар иҷрои латифаҳо, ки пир ба ӯ месупорад амалӣ мегардад; ёддошт, ин ҷиҳати таълимоти нақшбандия бештар ба рукни панҷум (ёдкард) шабоҳат дорад. Маълум аст, ки инсон дар бораи зиндагии хушу гуворои олами ҳастӣ ҳамеша фикр карда, дар гирдоби ранҷу ташвишҳои рӯҳӣ қарор дорад, вале бояд ҳиссиёти худшиносиаш авлотар аз ин боша два нигаҳдошт, инҷо таъкид мешавад, ки солик бояд ба нигаҳдошти зикр ҳамеша ноил гардад ва ин нигаҳдошти доимӣ дар ҳама ҳолат пойдор бимонад ва лаҳзае дуривуғафлат аз ин амал аз хатоҳои азим аст.

Се рукни дигаре, ки Баҳоуддини Нақшбанд ба таълимоти Абдухолиқи Fиждувонӣ ҳамроҳ кардааст, вуқуфи замонӣ, вуқуфи ададӣ ва вуқуфи қалбӣ мебошанд. Маънои вожаи вуқуф яке таваққуф ва дигаре огоҳӣ аст, маънои дуюм ба мақсад мувофиқтар аст ва он дархури моҳияташ мебошад, чунки ҳадафи олии ҳар тариқати тасаввуф дар натиҷаи тай кардани зинаҳои муайяншуда огоҳии комили солик аз таҷалии шуҳудӣ мебошад.

Пас вуқуфи замонӣ, ададӣ ва қалбии таъкидкардаи Баҳоуддини Нақшбанд низ ба ҳамин чиз вобастагӣ доранд. Вуқуфи замонӣ, яъне сӯфӣ бояд вақтро бишносад ва ин огоҳӣ ӯро ба зикри ҳарчи бештар ва иҷрои муназзами он далолат мекунад. Вуқуфи ададӣ, яъне зикри рӯз ба рӯз аз ҷиҳати миқдор зиёдтар, чуноне, ки дар иҷроиши латифаҳо ҳувайдо мегардад. Вуқуфи қалбӣ, ин огоҳӣ ба бархурдагии қалби соли каст, ки дар натиҷаи риояи ҳатмии вақти зикри бардавом, ҳамешагӣ ва адади он вуҷудаш мазҳарои таҷаллиёти нури Худованд мегардад.

Дар таълимоти нақшбандия ба шахсияту тарбият ва масъулияти муриду муршид низ диққати махсус дода мешавад. Эҳтирому садоқат ва иҷрои амру гуфтаҳои пир барои солик ҳатмӣ буда, хизмат дар ҳаққи ӯ шарафу ифтихор ҳисоб меёбад.

Мақому мартабаи Баҳоуддини Нақшбанд дар байни пайравон ва оммаи мардум беандоза бузург аст.

Баъди Баҳоуддин дар даврони шогирдони ӯ Алоуддини Аттор (ваф.1400) ва бахусус, Хоҷа Муҳаммади Порсо мавқеи силсила дар ҷомеаи исломӣ таҳким ёфт ва ноҳияву минтақаҳои зиёдеро дарбар гирифт. Асри XV дар замони Хоҷа Убайдуллоҳ ибни Маҳмуди Шошӣ, ки бо номи Хоҷа Убайдуллоҳ Аҳрор ё Хоҷа Аҳрори Валӣ (1414-1490) маъруф аст, нақши тариқати нақшбандия дар ҳаёти сиёсии мамлакат бештар афзуд. Ин замон дар тарғибу ташвиқи таълимоти нақшбандия хизматҳои шахсияти машҳури исломӣ Мавлоно Яъқуби Чархӣ (ваф.1447) низ калон аст. Дар асрҳои XV-XVI нуфузу манзалати нақшбандияро дар симои шайхи бузург Махдуми Аъзам (1461-1549) ва авлоди шайхони ҷӯйборӣ мебинем. Аз обрӯ ва эътибори тариқати мазкур ин нукта шаҳодат медиҳад, ки бузургоне чун Ҳусайн Воизи Кошифӣ, Мавлоно Абдурраҳмони Ҷомӣ ва Алишери Навоӣ ба он пайравӣ кардаанд.

Ҷиҳатҳои пешкадамонаи ин тариқат боиси он шуд, ки дар ббайни мардум нисбат ба дигар шохаҳои тасаввуф таъсиру нуфузи бештар пайдо намуд ва дар кишвару мамолики мухталифи дунё паҳн гардид.