Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Абулмаҷд Маҷдуд бини Одам Саноии Ғазнавӣ. Айнулқузот
Абулмаҷд Маҷдуд бини Одам Саноии Ғазнавӣ (тав.1080) намояндаи машҳури тасаввуфи асрҳои XI-XII мебошад. ӯро дар тариқат пайрави Аҳмади Ғазолӣ ва Юсуфи Ҳамадонӣ медонанд. Хизмати асосии Саноӣ аз он иборат аст, ки бори нахуст масоили ирфониро ба адабиёт ворид намуда, дар дар қолабҳои гуногуни шеърӣ, ба мисли маснавӣ, қасида ва ғазал таълимот ва дарёфтҳои ирфониро баён кард. Асли таълимоти ин мутафаккирро шинохти ҳақиқати мутлақ ташкил медиҳад. Ҳақиқати мутлақ аз назари Саноӣ ҳамон офаридгори азалӣ аст, ки вуҷуди он ба кулли мавҷудот алоқаманд аст. Яъне ӯ ибтидои ҳастӣ ва қувваи ҳаракатдиҳандаи тамоми ашёву ҳодисаҳо мебошад. Барои исботи ин ва дар маҷмӯъ шинохтани ҳақиқати мутлақ, нахуст ҷаҳони моддӣ бо ҷузъиёташ бояд пурра омӯхта шаванд. Пайвастагиҳо миёни олами набототу ҳайвонот ва олами инсонӣ муайян гашта, нахуст мавқеи худи инсон, сабаби пайдоиш, вазифаи ӯ дар зиндагӣ, маод ва ё марг ва баъдан нақши он дар инкишофи ҷаҳон тадқиқу баррасӣ карда шавад. Аз ин нуқтаи назар Ҳаким Саноӣ инсон, махсусан рӯҳӣ онро инъикоси Худо ва қодир ба дарки кули мавҷудот гуфтааст.
Дар фалсафаи Саноӣ ба сифати имкон-ул-вуҷуд ҳодисаҳои олами моддӣ, рӯҳи ҷаҳонӣ ва Ақли Кулл қисмҳои таркибианд. Онҳо дар натиҷаи хости Худо пайдо шуда, сабабҳои олами моддӣ ҳастанд. Ақли Кул моҳияти мутлақ дошта, новобаста ба инсон вуҷуд дорад. Тадриҷан аз Рӯҳи Кулл ва Ақли Кул шакл ва материя пайдо мешаванд, ки пайдоиши олами моддӣ низ ба шакл ва материя вобаста аст. Материя ба ақидаи мутафаккир омезиши чор унсур – об, ҳаво, замин ва оташ аст. Саноӣ оламро ба ду қисм: олами лоҳут ё Илоҳӣ ва носут ё моддӣ тақсим намудааст. Яке аз масъалаҳои дигари фалсафаи ӯ таносуби ҷисм ва рӯҳ аст. Саноӣ рӯҳро ба се навъ: одамӣ, ҳайвонӣ ва растанигӣ ҷудо кардааст ва ҳар яки онро шарҳу эзоҳи зиёд додаст. Назарияи маърифати Саноӣ ба масъалаи шинохтани воҷибалвуҷуд ё худ Худо ва инчунин роҳҳои донистани олами моддӣ бахшида шудааст. Худо ба гуфти ӯ маҳз бо воситаи инсон объекти маърифат дониста мешавад ва мақсади асосии маърифат ин расидан ба шинохти илоҳӣ аст. Масъалаҳои ахлоқӣ ва тасаввуфии баёнкардаи Саноӣ аҳамият ва арзишҳои зиёдро дар ташаккули ҷаҳонбинӣ ва маънавиёти шахс, хусусан касби ахлоқи ҳамида доро мебошанд. Осори ӯ аз: «Девони ашъор», «Ҳадиқат-ул-ҳақиқа», «Сир-ул-ибод илал маод», «Корномаи Балх ё Мутоибанома», «Таҳримат-ул-алам» ва «Макотиби Саноӣ» иборат аст.
Намояндаи дигари тасаввуфи ин давр Абулмаолӣ Абдуллоҳ ибни Муҳаммад ибни Алӣ Миёнҷии Ҳамадонӣ маъруф ба Айнулқузот (1099-1131) мебошад. Ин мутафаккир яке аз шогирдони фозилу заккии Аҳмади Ғазолӣ ба ҳисоб меравад. Тариқати баргузидаи ӯ тараннуми ишқи ирфонӣ, дарки моҳияти он ва бад-ин васила кашфи ҷамоли Ҳақ аст. Айнулқузот ишқро ба се мартаба- бузург, кӯчак ва миёна тақсим мекунад. Рисолаҳои «Лавоеҳ», «Зубдат-ул-ҳақоиқ фи кашф-уд-дақоиқ», «Зубдат-ул-маонӣ» ва ғайраҳо ба қалами ӯ тааллуқ доранд.