Носири Хусрави Қубодиёнӣ (1004-1088) аз бузургтарин шоир ва барҷастатарин файласуфи исмоилимазҳаби тоҷик ба шумор меравад.
Ҳамин тавр агар андешаҳои дар боло зикршударо дар бораи қувваҳои ҳаракатдиҳандаи таърих ҷамъбаст намоем ба осонӣ метавонем мушоҳида намоем, ки аслан вобаста ба дарки ин масъала ду дидгоҳи назариявӣ ву
Абулвалид Муҳаммад ибни Рушд (1126-1198) аз барҷастатарин файласуфони машшоии араб ҳисоб мешавад, ки дар шаҳри Курдоби Испониё ба дунё омадааст.
Ҳодии Сабзаворӣ (1797 — 1876), маъруф ба Ҳоҷӣ Мулло Ҳодӣ файласуф, мантиқшинос ва шаҳиртарин орифу барҷастатарин намояндаи мактаби фалсафии Исфаҳон ё худ ҳикмати мутаолия маҳсуб мешавад.
Масъалаи тафсири ҳаракат: назари метафизикӣ ва диалектикӣ Масъалаи ҳаракат (моҳияти он, донисташавии он, таносуби ҳаракат ва оромӣ ва ғ.
Дар боби пешина зикр кардем, ки инсон ягона мавҷудест, ки ба воситаи олоту предметҳое меҳнат мекунад, ки худи ӯ аз маводу ашёҳои табиӣ месозад.
Дин — як шакли ниҳоят густурда ва қадимаи ҷаҳонбинӣ ва рафтори инсон аст.
Тавcифи умумии таърихи фалсафаи тоҷик: Фалсафаи тоҷику форс ва қавмҳои ҳамасли онҳо дорои таърихи беш аз ду ҳазорсола мебошанд.
Инсон ҳамеша дар бораи масъалаҳои чӣ будани олам, абадӣ ё даргузар будани он, дигаргуншавӣ ё якҳолатии он ва ғ. меандешад.
Дар илми фарҳангшиносӣ оид ба тафсири мафҳум ва мохияти фарҳанг назарияҳои гуногун мавҷуданд, ки маъмултарини он назарияи аксиологӣ ва назарияи фаъолият мебошанд.
Давраи минбаъдаи рушди фалсафа дар Тоҷикистон мебошад, ки он ба замони шӯравӣ ва пасошӯравӣ рост меояд.
Маърифат даъво дорад, ки инъикоси айниятии воқеиятро таъмин менамояд ва мақсадаш ноил шудан ба ҳақиқат мебошад. Муҳокима дар бораи чӣ будани ҳақиқат таърихи зиёда аз ду ҳазорсола дорад.
Инсон ягона мавҷудест, ки миранда будани худро медонад, вале маргро бартараф карда наметавонад. Фаҳмишу маънидодкуниҳои гуногуни марг вуҷуд доранд.
Масъалаи шуур дар фалсафа. Инсон қобилияти фавқуллодаи пеши назар овардани таҷрибаи ҳаётию ҳодисаҳои муддатҳо пеш пушти сар намудаи худ ва инсониятро дар маҷмуъ доро мебошад.
Барои инсон ду роҳи асосии зиндагӣ ва фаъолият вуҷуд дорад: генетикӣ, ки дар робита бо муҳити атроф асоси эволютсияи биологии онро ташкил медиҳад ва иҷтимоӣ -маданӣ.