Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Абулвалид Муҳаммад ибни Рушд
Абулвалид Муҳаммад ибни Рушд (1126-1198) аз барҷастатарин файласуфони машшоии араб ҳисоб мешавад, ки дар шаҳри Курдоби Испониё ба дунё омадааст. Вай дар ҷавони илоҳиёт, фиқҳ, адабиёти араб, фалсафа ва тибро омeхт. Ибни Рушд соли 1153 ба Марокаш рафта, мадраса таъсис кард. Солҳои 1168-1171 қозии Севил, солҳои 1171-1182 қозиюлқузоти Курдоб, 1182-1194 табиби дарбор буд. Соли 1195 барои озодандешb ба uазаби амир Абуюсуф дучор шуда, худашро ҳабс карда китоб ҳояшро сӯзонданд.
Ибни Рушд дар соҳаҳои гуногуни илм асарҳои зиёд таълиф кардааст, ки як қисмаш — 38 асар ба шарҳи осори Афлотун, Арасту, Форобӣ ва Ибни Сино, қисми дигараш тадқиқоти ӯст. Асари муҳимтарини ӯ «Таҳофут ут-таҳофут» аст, ки дар радияи «Таҳофут ул-фалосифа» -и Имом ғазолӣ навишта шудааст. Ибни Рушд дар баҳс бо ғазолӣ ҷиҳатҳои озодандешонаи фалсафаи машшоъро бештар инкишоф додааст, ки он аз ҳалли масъалаи таносуби Худо ва олам маълум мегардад. ӯ бархилофи ислом ва калом, ки назарияи офаринишро қоил буданд, исбот мекунад, ки ҳаюло қадим ва абадист, зеро пеш аз ҳастии ҳозир ҳастии дигаре ва баъд аз он ҳам ҳастии дигаре вуҷуд хоҳад дошт. Азбаски ҳаюло қадим аст, олам ва шаклҳои ҳастии он ҳаракат, макон ва замон низ қадиманд. Бинобар ин, офариниши олам аз ҳеҷ муҳол аст. Худо оламро на аз ҳеҷ офарид, балки суратҳои ба модда зотан хосро аз ҳоли имкон ба ҳоли воқеият овард. Ибни Рушд дар ҳамин асос далелҳои Fазолиро дар бораи офариниши олам рад мекунад. Яке аз далелҳои муҳими ғазолӣ дар хусуси пайдоиши олам машҳур ва мақбули умум будани ин ғоя аст. Ибни Рушд ин даъвои ғазолиро рад карда, баён мекунад, ки шарти ҳақиқат будани ин ё он нукта на машҳур ва мақбули умум будани он, балки ба ҳастӣ мутобиқ будани вай аст. Ибни Рушд далелҳои оқилонаи ғазолиро дар радди қадимии олам таҳлил карда, камбудии онҳоро фош кардааст. ғазолӣ ба он ақида буд, ки имконияти ҳастии абадӣ ҳаргиз далел қадимии олам шуда наметавонад, зеро имконият мафҳуми сирф ақлӣ аст.
Назарияи маърифати Ибни Рушд бо назарияи сабабияти ӯ зич алоқаманд мебошад, зеро маърифат дар назари ӯ донистани сабаби ашё ва ҳодисаҳост. Вай дар назарияи маърифат пайрави назарияи инъикос буд. ӯ бар хилофи ғазолӣ, ки лафзҳои куллиро мафҳумҳои сирф ақлӣ мепиндошт, андеша дорад, ки онҳо натиҷаи инъикоси хосиятҳои умумии ашёву ҳодисот дар зеҳн ва ақл мебошанд. Чизҳои фардӣ аз рӯи ҳастӣ бар умури куллӣ пеши доранд ва бе онҳо мафҳуме дар зеҳну ақл пайдо шуда наметавонад. Дониш,- навишта буд ӯ, -на дарки умури куллӣ, балки донистани ашёи фард аст, ки дар сурати хосияти муштараки онҳоро таxрид кардани ақл пайдо мегардад. Вале умури куллӣ мавзeи дониш нест, балки маҳз тавассути онҳо ашё дониста мешавад. Ибни Рушд назарияи тазаккури Афлотун, ки онро ғазолӣ вусъат дода навишта буд: «ҳамаи ин гуфторҳо бемағзанд, зеро шакке нест, ки лафзҳои ақлӣ фақат дар сурате маъни доранд, ки ақл тавассути онҳо дар бораи табиати ҳақиқии ашё тасаввур пайдо кунад».
Вай дар мубоҳиса бо ғазолӣ таълимоти фалсафаи машшоъро дар бораи маърифати ҳиссию ақлӣ низ тараққӣ ва вусъат додааст. Мулоҳизаҳои ӯ дар ин хусус далели онанд, ки вай дар назарияи маърифат пайрави назарияи инъикос буд. Ба ақидаи ӯ, дониши ҳиссӣ натиҷаи дар узвҳои ҳис инъикос шудани сурати ашёи фард буда, дониши ақлӣ дарки моҳияти онҳост.