Тавcифи умумии таърихи фалсафаи тоҷик
Тавcифи умумии таърихи фалсафаи тоҷик: Фалсафаи тоҷику форс ва қавмҳои ҳамасли онҳо дорои таърихи беш аз ду ҳазорсола мебошанд. Нахустин мактабҳои фалсафии онон — ҳикмати хусравонӣ, фалсафаи муғон, зурвония ва машшоияи даврони сосонианд, ки дар аҳди бостон ва ибтидои асрҳои миёна роиҷ буданд. Ақоиди зардуштия, монавия ва маздакия, ки дар он даврон ривоҷи тоза доштанд, саршор аз маъниҳои фалсафӣ буданд.
Фалсафаи тоҷику форс ва қавмҳои ҳамасли онҳо махсусан дар қарнҳои 1Х-Х -и мeлодӣ, яъне дар айёми таҳкими ҷомеаи феодалӣ ва рушди он такомули бештар касб намуд, зеро феодализм нисбат ба ғуломдорӣ низоми рушдёфтатар буда, ҷиҳати густариши нерӯҳои тавлидотӣ ва ҳаёти моддию маънавӣ шароити мусоидтар фароҳам меоварад. Дар натиҷаи пешрафти ҷомеа ва таҳаввули он бинобар талаботу ниёзҳои навини мафкуравии ҳаёт дар фалсафаи асрҳои Х-ХV-и мелодӣ тағйироти куллӣ ба миён омад: (1) баъзе мактабҳои пешини фалсафӣ ва фалсафӣ-динӣ — фалсафаи муғон, зардуштия, монавия ва маздакия аз байн рафтанд; (2) қисме аз мактабҳои фалсафӣ тағйири мавзӯъ ва масоил карда, шакл ва мазмуни тоза пазируфтанд, ба таври мисол зурвонияи материалистӣ ба сурат ва сирати даҳрия ва фалсафаи асҳоби ҳаюло даромаданд, мактаби машшоияи сосонӣ бо сабабҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ ва мафкуравии давраи ҷадиди таърихӣ дар таснифоти Абӯнасри Форобӣ ва Ибни Сино ҷилва ва бозтоби тоза касб намуд; (3) як силсила мактабҳои навини фалсафӣ — динӣ арзи вуҷуд намуд, ки калом, тасаввуф, исмоилия ва ҳикмати ишроқ, аз ҷумлаи машҳуртарини онҳо аст. Омӯзиши таърихи фалсафаи тоҷик нишон медиҳад, ки тайи асрҳои Х-ХУ-и мелодӣ даҳрия, фалсафаи асҳоби ҳаюло, машшоия, калом, тасаввуф, исмоилия, Ихвон-ус-сафо, ҳикмати ишроқ, ҳикмати мутаолия муҳимтарин мактабҳои бонуфузи фалсафӣ ва фалсафӣ-мазҳабӣ будаанд.
Фалсафаи тоҷику форс ва қавмҳои ҳамтабори онҳо баъд аз асрҳои -Х-ХV низ вусъате доштааст. Ибтикороти ба ҳам омехтани усули низомҳои фалсафии гуногун ва тадвини як фалсафаи пайвастаю дарҳамрафта беш аз пеш ривоҷ гирифтааст. Тамоили мазкурро дар фалсафаи Мирдомод, Ҳодии Сабзаворӣ ва махсусан дар осори Садриддини Шерозӣ (Мулло Садро) ба возеҳӣ метавон мушоҳида намуд. Садриддини Шерозӣ бунёдгузори низоми фалсафии хоссаест, ки дар он ҳикмати баҳсия ва ҳикмати кашфия ба таври фавқулодда омезиш ёфтааст. Нимаи дуюми асри ХIХ дар афкори иҷтимоии Осиёи Марказӣ, Эрон ва Афғонистон мактаби фалсафии маорифпарварӣ ё равшангарӣ ба вуҷуд омад, ки ин низ далели он аст, ки фалсафаи тоҷику форс ва ақвоми ҳамтабори онҳо баъд аз асри XV низ инкишоф ва такомул доштааст.
Бояд таъкид кард, ки такомули пурвусъати фалсафаи тоҷику форс ба таъсири равобити мутақобилаи он бо афкори фалсафии халқҳои мутамаддини ҷаҳон сурат гирифтааст. Дар аҳди бостон ва ибтидои асрҳои миёна фалсафаи тоҷику форс бо афкори фалсафии ҳиндустон, Хитой ва Юнон дар робитаи қавӣ қарор дошт ва таърих гӯвоҳи бисёр далелҳои таъсири мутақобилаи онҳост. Баъд аз истилои арабҳо ва истиқрори ислом миёни тамаддуни маънавии тоҷик ва форс, аз як ҷониб, тамаддуни арабҳо, аз ҷониби дигар, равобити бисёр фишурда барқарор гардид, ки он мазмун ва тарзи тафаккури фалсафиро барои чандин асри баъдӣ таъин намуд. Аз нимаи дуюми асри XIX ва баъд такомули афкори фалсафии тоҷик таҳти таъсири фарҳанги мутараққии демократӣ ва инқилобии рус сурат гирифт. Яке аз заминаҳои дар нимаи дуюми асри XIX пайдо шудани мактаби маорифпарварии тоҷик маҳз таъсири самарабахши фарҳанги мутараққӣ ва демократии рус ба афкори фалсафӣ ва иҷтимоии тоҷик буд.