Фалсафаи тоҷик дар даврони муосир ва истиқлол

Давраи минбаъдаи рушди фалсафа дар Тоҷикистон мебошад, ки он ба замони шӯравӣ ва пасошӯравӣ рост меояд. Дар ҳақиқат, пас аз вожгун гаштани ҷаҳолат, фисқу фуҷури замони салтанати манғития даврони шӯравӣ марҳилаи камолоти нуру маърифат ва рушди бемайлони илму фарҳанг буд. Инкишофи фалсафа ва илмҳои фалсафӣ дар заминаи вусъати тамоми соҳаҳои илмҳои замонавӣ сурат мегирифт. Ин камолот тавассути мададу ҳамкориҳо ва ҳамгироиҳои халқи шӯравӣ амалӣ мешуд. Нақши ҳамоҳангсозию ёрмандиҳои молиявию моддӣ ва тахассусмандии халқи бузурги русро низ набояд фаромӯш кард. Ин таҷрибаи таърихиро, сарфи назар аз баъзе камбудиҳояш, беэтибор донистан аз рӯи инсоф нахоҳад буд. Мо бояд ҷаҳд намоем, ки дастоварду комёбиҳои беназири он замонро дар заминаи ҳамкориҳо, равобити байниҳамдигарии илмию фарҳангӣ ва арзишҳои умумиинсонӣ ҷадидан таҳким бахшем.

Сарфи назар аз он ки фалсафа ва густариши он дар тамоми ҷумҳуриҳои собиқ шӯравӣ барои замина фароҳам овардан ба мафкураи коммунистӣ ва нашри фалсафаи марксистӣ-ленинӣ зарур буд, вале бо вуҷуди ин, барои ошноии зиёиёни мо бо фалсафаи муосири аврупоӣ аз манфиат холӣ набуд. Феълан, чи дар тадрису таълим ва чи дар маърифати илмиву тадқиқотӣ ин марҳилаи наве буд, ки дар бисёр ҳолатҳо аз замонҳои гузашта бартарият дошт ва тадриҷан ба ташаккули ҷаҳонбинии илмии аҳли маърифат ва муҳақиқони тоҷик мусоидат кард.

Дар солҳои баъдиҷангӣ корҳои илмӣ-тадқиқотӣ дар соҳаҳои гуногуни илмҳои иҷтимоиву гуманитарӣ сурат мегирифт. Аз ҷумла, дар соҳаи фалсафа низ асарҳои назаррас таълиф гардидаанд. Дар рушди донишҳои ҷамъиятию сиёсӣ ва фарҳангии давраи мазкур нақши Бобоҷон Fафуров (1909-1977) хеле калон аст. Вай кӯшишҳои зиёде барои ҳифзи фарҳанги миллӣ ба харҷ дода, мақому мартабаи ҷаҳонии тамаддуни тоҷикро хеле баланд бардоштааст. Махсусан, тадқиқотҳои Б.Fафуров дар бораи таърихи халқи тоҷик ва фарҳанги он аҳамияти бузургро касб намуда буд. Соли 1947 нашри авали китоби ӯ таҳти унвони «Таърихи халқи тоҷик» дар матбааи «Наука»-и шаҳри Маскав ба табъ расид, ки он қадами ҷиддӣ дар сарнавишти шинохти илмиву фарҳангии халқи тоҷик гардид. Солҳои минбаъда Б.Fафуров тадқиқоти худро фарохтар гардонида, ба навиштани маъруфтарин асари илмии худ «Тоҷикон» машғул шуд. Нашри ин китоб ҳарчанд мубоҳисаҳоро дар атрофи ҳастиву бақопазирӣ ва асолати таърихиву фарҳангии халқи тоҷик ба охир нарасонида бошад ҳам, вале асари мазкур чун муаррифномаи сарнавишти халқи тоҷик рисолати бузурги мадании худро баҷо овард. Муаллиф бо нашри асари «Тоҷикон» на танҳо халқи тоҷик, балки тамоми форсизабонони оламро бо як сарчашмаи мӯътамаду пурарзиш таъмин сохт.

Дар ин китоб доир ба муҳимтарин масоили таърихи Шарқ, аз ҷумла баъзе масъалаҳои методологияи таҳқиқи илмии он – ориёиҳо ва бунёди нажодию забонии қавмҳои бостонии Осиёи Марказӣ, Эрон, Афғонистон, Ҳиндустони Шимолӣ; ташаккул ва таҳаввули зардуштия; тартиби анъанаҳои фарҳангии эрониву ҳиндӣ ва юнонӣ; пайдоиши қушониён ва таърихбандии давлатдорию тамаддуни онҳо; сохтори иҷтимоию иқтисодӣ; ташаккули таърихии халқияти тоҷик; маданияти асримиёнагии тоҷику форс ва аҳамияти ҷаҳонии он инъикос ёфтаанд. Ҳамчунин дар он ба масъалаҳои этногенез низ диққати махсус дода шуда, ташаккули халқияти тоҷик дар раванди алоқамандии этникию фарҳангии он бо халқиятҳои ҳамсоя тадқиқ гардидаанд. Дар асрҳои VII-VI-и то милод дар Осиёи Марказӣ халқҳои эрониасл – суғдиён, бохтариҳо, марғиёниҳо, хоразмиҳо, фарғонагиҳо ва тоифаҳои саккоиҳо мезистанд, ки аз ҷиҳати маданият, урфу одат ва забон ба ҳам хеле наздик буданд ва дар заминаи ақвоми мазкур халқияти тоҷик ташаккул ёфтааст. Ин ҷараёни этногенетикӣ дар охири асри V сар шуда, дар асрҳои IX-X – замони ташаккулу тараққиёти нахустин давлати тоҷикон анҷом пазируфтааст.

Илова бар ин дар китоби «Тоҷикон» марҳилаҳои ташаккулу рушди тамаддуни тоҷикон, аз ҷумла адабиёту санъат ва илму фалсафаи он мавриди таҳлил ва арзёбии ҳамаҷониба қарор гирифтааст. Афкори илмиву фалсафии қавмҳои эрониасл, ки маншааш аз манобеи Авесто (асрҳои IX-VI-то мелод) об мехӯрад, дар асрҳои миёна (X-XV) ба авҷи камолот расидааст. Инкишофи илму фалсафаи халқи тоҷик хусусиятҳои ба худ хосе дорад ва он аз ибтидо як низоми якҷинсаву маҳдуди ақидаҳое набуд, ки аз доираи танги маданияти анъанавии эзотерӣ намебаромада бошад. Тамаддуни тоҷик дар чорраҳаи Шарқу Fарб, дар бурришгоҳи роҳҳои ҳарбӣ, иқтисодӣ ва мадании таърих ташаккул ёфт. Бинобар ин таърихи афкори илмию фалсафии тоҷикон- таърихи таркибии анъанаҳои мухталифи маданӣ, таърихи таъсири мутақобил ва баҳраваршавии дутарафаи тамаддунҳо, халқҳо ва давраҳои гуногун аст. Ҳамин тавр, таъсири мутақобили тамаддунҳои Шарқу Fарб суннати дерин ва ғании таърихӣ доштааст, вале дар сарчашмаҳои таърихӣ басе тафсири ину он воқеаҳои сиёсӣ ба мадди назар баромада, раванди файзбардории мадании халқҳои мухталифро пинҳон кардааст. Дар «Тоҷикон» бошад, оқибатҳои таърихии воқеаҳои сиёсӣ, аз ҷумла ба ҳайати империяи юнонию мақдунӣ даромадани Турон таҷдиди назар шудаанд.

Бобоҷон Fафуров дар китоби «Тоҷикон» силсилаи масъалаҳои муҳиму мубрами тоҷикон ва халқҳои ҳамҷаворро ба доираи таҳқиқ кашида, онҳоро мавриди муҳокимаву мулоҳизаҳои доманадоре қарор додаст. Натиҷагириҳо ва андешаҳое, ки дар ин китоб зимни таҳлилу таркиби бисёрҷиҳатаи сарчашмаҳои таърихӣ ва тадқиқотҳои муаррихони ватанию хориҷӣ баён намудааст, ба вусъати минбаъдаи афкори ҷамъиятӣ ва фалсафии ховаршиносӣ хуб мусоидат кард.

Ташаккул ва рушди фалсафаи муосири тоҷик асосан аз солҳои 40-50- уми садаи XX оғоз гардида буд. Нахустин чеҳраи барҷастаи фалсафаи муосири тоҷик Баҳоваддинов Аловуддин Маҳмудович (1911-1970) зодаи шаҳри бостонии Самарқанд буд, ки аз соли 1934 ба Сталинобод (ҳоло Душанбе)-и Тоҷикистон омада, то охири умр барои ривоҷу равнақи илму фарҳанги тоҷик, хусусан, фалсафаи он сидқан хидмати беназир кардааст. «Ақидаҳои фалсафии Ибни Сино дар китоби «Донишномаи ӯ» аввалин рисолаи илмӣ-тадқиқотии А.М.Баҳоваддинов буд. ӯ тайи солҳои тӯлонӣ ба таҳқиқи таърихи афкори фалсафӣ ва ҷамъиятӣ-сиёсии халқи тоҷик машғул шуда, дар адабиёти фалсафии замонаш аз нахустин олимони тавоноест, ки ақоиди фалсафии Ибни Синоро ба таври амиқу ҳамаҷониба таҳлилу баррасӣ гардонидааст. Тарҷима ва нашри ягона асари ба забони тоҷикӣ навиштаи Ибни Сино «Донишнома» аз ҷониби ӯ ба ҷо оварда шудааст, ки дар ҳамон солҳо дар илму фарҳанги тоҷик саҳифаи наву тоза ва падидаи нодир буд.

Рисолаи илмии дигари А.М. Баҳоваддинов «Аз таърихи афкори иҷтимоию сиёсии халқи тоҷик дар нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри XX» мебошад, ки яке аз тадқиқотҳои бунёдӣ буда, солҳои 1949-1950 рӯи кор омадааст. Вай дар пояи ҳамин рисолаи илмии худ сазовори дараҷаи илмии доктори илмҳои фалсафа гардидааст.

Натиҷа ва самароти баррасиҳо ва тадқиқоти илмии чандинсолаи А.М.Баҳоваддинов дар маъруфтарин китоби ҷомеи ӯ «Очеркҳо оид ба таърихи фалсафаи тоҷик» инъикос ёфтаанд. Файласуф дар ин китоб, роҷеъ ба таърихи фарҳанги бостонию пурғановати тоҷик дар муттако бо нодиртарин ва қадимтарин сарчашмаҳои адабию таърихӣ ва тадқиқотҳои илмии мавҷуда сухан ронда, авзои таърихӣ ва муҳити ҷуғрофии тоҷиконро аз мароҳили пайдоиш то ибтидои асри XX муайян кардааст. Хусусиятҳои умдаи афкори тоисломии тоҷик-зардуштия, монавия, маздакия ва фалсафаи асримиёнагию мактабу равияҳои гуногуни ақидатии онро сареҳан ошкор сохтааст. Китоби мазкури ӯ то кунун арзиши худро аз даст надода, ҳамчун манбаи муҳим барои муҳаққиқон мавриди истифода аст.

Ҳамчунин китоби «Очеркҳо оид ба таърихи фалсафаи тоҷик», воқеан, нахустин ва барҷастатарин баррасиҳои илмӣ-фалсафии ӯ мебошанд, ки дар он пайдоиш, ташаккул ва такомули бархӯрдҳои мафкуравии мактабу равияҳо ва тавзеҳи моҳияти таълимоти намояндагони макотиби гуногуни фасафӣ арзёбиву бозтобӣ шудаанд. Саҳми А.М. Баҳоваддинов дар ба низом даровардани таърихи фалсафаи тоҷику афкори фалсафӣ ва иҷтимоӣ-сиёсии намояндагони ҷудогонаи он низ беназир аст.

А.М.Баҳовадинов нахустин мудири кафедраи фалсафаи Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ба номи В.И.Ленин (ҳоло ДМТ) низ будааст. ӯ дар ин муддат тавонист дар атрофи мактаби фалсафии худ як зумра муҳаққиқони намоёни ояндадори тоҷик-М.Н.Болтаев, М.Д.Диноршоев, Ғ… Ашуров, М.Раҷабов, К.Олимов ва дигаронро гирд оварад.

Дастовардҳои А.М.Баҳовадинов оид ба масъалаҳои умумифалсафӣ, М.Н.Болтаев доир ба мантиқ, М.Д.Диноршоев роҷеъ ба натурфалсафа, У.Султонов дар бораи таълимоти фалсафӣ ва иҷтимоӣ-ахлоқӣ, Ф.Сироҷов оид ба ҳикмати ҳастишиносии Ибни Сино ва дигарон заминаи мусоиде барои таъсиси мактаби синошиносӣ дар ҷумҳурӣ гардид.

Тӯли ҳамин солҳо дар Тоҷикистон як қатор корҳои хеле ҷолиб дар атрофи масъалаҳои фалсафаи табиатшиносии муосир аз ҷониби барҷастатарин файласуфони табиатшиноси тоҷик М.С.Осимӣ, А.Турсунов ва дигарон анҷом дода шуданд, ки чунин дастовардҳо дар таърихи илму ҳикмати тоҷик падидаҳои нодир буданд.

Муҳаммад Осимӣ (1920-1996) роҷеъ ба масъалаҳои фалсафаи табиатшиносӣ, фалсафаи марксистӣ-ленинӣ, таърихи илм, адабиёт ва фарҳанги тоҷик як қатор асарҳо навиштааст. ӯ дар таълифоти худ дар баробари таҳқиқи қонунҳои инкишофи таърихи фалсафа раванди ташаккулу такомули афкори илмию фалсафии халқҳои Шарқро таҳлилу таҳқиқ намуда, натиҷаҳои назаррас ба даст овардааст. Аз ҷумла, дар Шарқ вуҷуд доштани мактаби атомизми материалистиро собит карда, ҷиҳатҳои нави робитаҳои дерини фарҳангии Шарқу Ғарбро ошкор сохтааст. Таълифоти ӯ «Дар бораи асари барҷастаи В.И.Ленин «Материализм ва эмпириокритсизм»», «Материя ва манзараи физикии олам» ва «Пайдоиш ва ташаккули тафаккури фалсафӣ» мебошанд.

Соҳаву равияҳои асосии тадқиқоти Акбар Турсунов (1939) фалсафаву методологияи табиатшиносӣ ва таърихи илму фарҳанги асримиёнагии Шарқ мебошанд. «Проблемаҳои фалсафӣ ва методологияи табиатшиносии муосир», «Проблемаҳои таърих ва методогияи маърифати илмӣ», «Ҷиҳатҳои методологии тадқиқи биосфера», «Бунёди фалсафии фанҳои табиатшиносӣ», «Проблемаи фалсафии астрономияи асри XX», «Астрономия, методология, ҷаҳонбинӣ», «Принсипи симметрия», «Назарияи физикӣ», «Ҷиҳатҳои иҷтимоӣ, гносеологӣ ва аксиологии илм», «Фалсафа, табиатшиносӣ ва замони ҳозира», «Диалектика дар илмҳои табиат ва инсон», «Турфа кайҳоне» ва «Эҳёи Аҷам» муҳимтарин таълифоти ӯ мебошанд.

Мӯсо Диноршоев (1934) солҳои 60-70-уми асри XX ба ҷодаи пажӯҳишу таҳқиқи афкори фалсафӣ дар илм ворид шуда, то кунун ба ҳадди олими тавонои соҳа ва файласуфи соҳибмактаб расидааст. Доираи мавзӯъҳои силсилавии таълифоти илмии тайи солҳои гуногун иншонамудаи ӯ хеле фарох буда, асосан ба таҳқиқи масъалаҳои таърихи фалсафаи тоҷиқ — фалсафаи қадим (зардуштия, манавия, маздакия, зурвония, даҳрия, табоия); мактабҳои фалсафии асрҳои миёна (фалсафаи асҳоби ҳаюло, фалсафаи машшоия, фалсафаи калом, исмоилия, ихвон-ус-сафо, тасаввуф, ҳикмати ишроқ); фалсафаи тоҷик дар асрҳои XVI-XIX- (Аҳмади Донишу пайравони ӯ, ҷадидия ва дурнамои таърих, фалсафа, мантиқ, кайҳоншиносӣ дар Осиёи Марказии асрҳои XVI ва нимаи асри XIX); таълифоти илмӣ доир ба масоили фалсафаи иҷтимоӣ, сиёсӣ ва ғ.-ро дар бар мегиранд.

Мӯсо Диноршоев бо таълиф намудани асарҳои сегонаи худ- «Фалсафаи Насириддини Тусӣ», «Натурфалсафаи Ибни Сино» ва «Аз таърихи фалсафаи тоҷик» як самти муайяну мактаби комилан нави муназзами афкори фалсафии тоҷикро ба вуҷуд овард ва онро бо усулҳои пешқадами илмию назариявӣ устувор сохт.

Ҳамчунин саҳми Диноршоев дар навиштани китобҳои дарсии «Фалсафа», «Очеркҳои таърихи фалсафа», таҳрири Доиратулмаорифи тоҷику фарҳангномаҳои соҳавию тахассусӣ, тарҷумаи осори файласуфону шоирони адабиёти классики тоҷику форс ва ба камол расонидани кадрҳои илмии соҳаи фалсафа хеле бузург мебошад.

Солҳои 70-90-уми асри XX ва давраи истиқлолият самтҳои фалсафаи иҷтимоӣ ва ҷомеашиносӣ низ яке аз ҷабҳаҳои пешрафтаи фалсафаи муосири тоҷик маҳсуб мешавад. Донишмандони ин соҳа С. Наврӯзов, И. Шарифов, Ш. Шоисматуллоев, А. Самиев, М. Музаффарӣ, А. Саидов, Х. Идиев, П. Шоазимов ва дигарон мебошанд.

Султон Наврӯзов (1939) муҳақиққи варзидаву пухтакори ин соҳаи фалсафа ба ҳисоб меравад. «Инқилоби илмӣ-техникӣ ва оқибатҳои иҷтимоии он », сил- силакитоби «Қобилияти инсонӣ » бо дарназардошти таносуби ҷанбаҳои иҷтимоӣ-биологӣ; иҷтимоӣ-фалсафӣ, ҷаъиятӣ-ҳаётӣ ва воқеияти шайъии нерӯи инсонӣ ва «Ҳамоҳангӣ ва ноҳамоҳангии қобилияти инсонӣ ва талабот» муҳимтарин тадқиқоти илмии ӯ мебошанд. Ҳамчунин якчанд китобҳо доир ба шаффофияту арзишмандии илму маорифи тоҷик низ навиштааст.

Шоназар Шоисматуллоев (1946) дар ҷомеашиносии муосири тоҷик намоёнтарин донишманди соҳа маҳсуб мешавад. Самти тадқиқоти илмии ӯ асосан ба таҳқиққи ташаккулу такмили шакли нави ҷомеа ва масъалаҳои ҷомеашиносии низоми маълумоту маорифи Тоҷикистон равона шудааст. «Зӯроварӣ дар муносибат бо занон: гузашта ва ҳозира», «Маълумоти духтарон», «Зан ва маводи мухаддир», «Тоҷикистон дар ойинаи мероспазирӣ ва ивазшавии наслҳо» вағ. асоситарин тадқиқоти илмии ӯ мебошанд.

Муҳаммадалӣ Музаффарӣ (1947) яке аз донишмандони маъруфи фалсафаи инсоншиносӣ дар Тоҷикистон мебошад. «Фардияти инсонӣ», «Мадхали инсоншиносӣ», «Инсоншиносӣ » ва «Антропологияи ориёӣ» намоёнтарин асарҳои илмӣ-тадқиқотии ӯ ба шумор мераванд, ки дар онҳо доир ба муҳимтарин паҳлӯҳои гуногуни ҳикмати инсоншиносӣ сухан рафтааст.

Дар ин солҳо ҳамчунин тамоюли омӯзиш ва баррасии таърихи фалсафаи тоҷик, хусусан, корҳои илмии олимони кишвар доир ба ҳикмати тасаввуф-М.Раҷабов, Ғ.Ашӯров, Н.Одилов, К.Олимов, А.Муҳаммадхоҷаев, М.Султонов, М.Ҳазратқулов, Б.Исматов, И.Зиёев, Х.Зиёев, И.Саидов, Я.Одинаев, Н.Содиқова, М.Маҳмадҷонова; калом-З.Вазиров, А.Шамолов, К.Бекзода; машшоия Н.Идибеков, Ф.Сироҷов, У.Султонов; Х.Шоихтиёров, Н.Раҳматуллоев, З.Диноршоева; исмоилия — Х.Додихудоев, F.Ашӯров, Н.Арабзода, Т.Муродова, А.Шохуморов; онтология, назарияи маърифат ва мантиқ- М.Fафорова, М.Болтаев, Н.Сайфуллоев, Ҷ.Шамсиддинов; диншиносиву фалсафаи дин, ахлоқ ва эстетика-О.Бозоров, Р.Маҷидов, С.Аҳмадов, Ш.Абдуллозода, М.Давлатов, М.Мирбобоев, Ҳ.Элбоев, С.Раҳимов ва оид ба таҳқиқи афкори сиёсиву иҷтимоии халқи тоҷик- Р.Комилов, Н.Саидов ва дигарон ба миён омадаанд. Донишмандони зикршуда соҳибкитоб ва дорои мақолаҳои зиёде мебошанд, ки хонандагон метавонанд осори онҳоро аз феҳрастҳои китобхонаҳои донишгоҳиву ҷумҳуриявӣ пайдо кунанд.

Дар солҳои охир якчанд китобу воситаҳои илмию таълимӣ роҷеъ ба фалсафаи соҳавӣ навишта шуданд. «Фарҳанги мухтасари ҷаҳонбинӣ», «Фалсафаи ҳуқуқ»(муаллифи он Р.С.Комилов ва «Фалсафаи илм» (муаллифонашон Р.Комилов ва М.Назаров) намунаи онанд. Ин китобҳо барои гузаронидани дарсҳои назариявию амалии донишҷӯён ва самараноку босифат пеш бурдани корҳои илмӣ-тадқиқотии аспирантону унвонҷӯёни кишвар хуб мусоидат менамоянд.

Бояд зикр намуд, ки тайи даҳ-понздаҳ соли охир дар кишвар теъдоди устодони ҷавони дараҷаи унвонҳои илмидоштаи номзадиву доктории соҳаи фалсафа хеле афзуд, ки аксарияти онҳо дар донишгоҳу донишкадаҳои ҷумҳурӣ аз фанни фалсафа содиқона дарс мегӯянд. Ин падидаи матлуб бори дигар собит менамояд, ки илми фалсафа дар кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистон дар ҳолате вусъату рушди тоза қарор дорад.

Имрӯз муҳақиққони тоҷик оид ба масъалаҳои гуногуни соҳаҳои дар боло зикршудаи фалсафа босамарона фаъолияти илмӣ-тадқиқотӣ ва таълимии мебаранд, нақши хеле барҷастаи фарҳангӣ дар ҷомеа мебозанд.