Хусусиятҳои табиатшиносии асри 21
Агар ба таърихи зиёда аз 2 ҳазору 500 солаи табиатшиносӣ назар андозем, дида мешавад, ки вай хусусан дар се садсолаи охир бо суръати бениҳоят баланд инкишоф ёфтааст. Дар ин муддат дар соҳаи физика аз тасаввуроти натурфалсафии олимони Юнони қадим то манзараи квантию релятивии микро-, макро- ва мегаолам, дар соҳаи химия аз тасаввуротҳои кимиёгарони асримиёнагӣ то химияи квантӣ, дар соҳаи кайҳоншиносӣ аз тасаввуроти геосентрӣ то манзараи муосири астрономии Олам ва дар соҳаи омӯзиши табиати зинда аз биологияи тасвирӣ то биологияи молекулавию генетика роҳ паймуда шуд. Имрӯз дар савияи микроолам просессҳое омӯхта мешаванд, ки дар фосилаҳои вақти 10-23 сония (аз сад миллиард триллион як ҳиссаи сония) ва дар масофаҳои 10-17 метр (аз сад ҳазор триллион як ҳиссаи метр) мушоҳида карда мешаванд. Дар савияи мегаолам бошад олимон бо просессҳое сарукор доранд, ки дар фосилаҳои вақти 1018 сония (миллион триллион сония ≈ 13 млрд сол) ва дар масофаҳои 1026 м (сад триллион триллион метр) ҷорӣ мешаванд. Бо ёрии дастгоҳҳои астрономӣ объектҳои кайҳоние ба қайд гирифта шудаанд, ки рӯшноии аз онҳо омада ҳанӯз 12 млрд. сол пештар баромада буд. Агар ба хотир орем, ки системаи Офтобӣ тақрибан 5 млрд сол пештар ба вуҷуд омадааст, пас ин рӯшноӣ аз объекти қайдшуда 7 миллиард сол пеш аз пайдоиши Замин баромадааст. Афканишоти реликтӣ, ки нишона аз «таркиши бузург» аст, имкон медиҳад, ки оид ба сонияҳо ва дақиқаҳои аввалини пайдоиши Олам маълумотҳои зарурӣ ба даст оварда шаванд.
Ин гуна мисолҳоро боз ҳам овардан мумкин аст, аммо хулосаи умумӣ иборат аз он аст, ки ин дастовардҳои илмӣ дер ё зуд дар амалия татбиқ карда мешаванд, яъне нақши илм дар ҷамъияти инсонӣ рӯ ба афзудан аст. ба дигар маънӣ, илм имрӯз ба қувваи бевоситаи истеҳсолкунанда табдил ёфтааст. Натиҷаи ин табдилёбӣ пешрафти илмию техникӣ мебошад, ки дар заминаи технологияҳои информатсионии нав, воситаҳои замонавии техникаи ҳисоббарор, муҳандисии генетикӣ ва биотехнология тарзу низоми ҳаёти инсонро комилан дигаргун месозад.
Дар гузашта ақидае маъмул буд, ки мувофиқи он инкишофи илму дониш бо роҳи ҷамъшавии маълумотҳои нав ба нав сурат мегирад. Вале дар амал инкишофи илм танҳо аз ҷамъшавии холисонаи донишҳо иборат намебошад. Гузашта аз он, тағйиротҳои қатъӣ дар илм асосан бо инқилобҳои илмӣ алоқаманданд, ки дар ҷараёни онҳо ақидаҳо, принсипҳо ва усулҳои тадқиқоти пештара аз назари танқидӣ тафтиш ва ислоҳ мегарданд. Гузариш ба ин ақидаю усулҳои нави тадқиқот ба тавассути проссесҳои дифференсиатсия ва интегратсияи дониш амалӣ мегардад.
Дифференсиатсияи дониши илмӣ яке аз марҳилаи зарурии инкишофи илм ба ҳисоб рафта, иборат аз он аст, ки барои тадқиқи ҳаматарафаи объекти таҳқиқшаванда фанҳои алоҳидаи илмӣ бо мавзӯю усули хусусӣ пайдо мешаванд. Масалан, дар Юнони қадим фанҳои ҷудогонаи илмӣ мавҷуд набуданд ва маҷмӯи донишҳои маълум дар чаҳорчӯбаи фалсафа гирд омада буд. Илмҳои алоҳидаи табиӣ бори аввал дар давраи Эҳё, вақте, ки табиатшиносии таҷрибавӣ пайдо шуд, арзи вуҷуд намуданд. Аввал механика ва сонитар фаслҳои дигари физика, химия, биология ва илмҳои бунёдии дигар оид ба табиат ба оҳистагӣ шакл гирифтанд.
Дар ибтидои асри 21 табиатшиносӣ ба марҳилаи нави инкишофи худ дохил гардид, ки дар он шаклҳои системавӣ ва байнисоҳавии тадқиқоти илмӣ ба мадди аввал мебароянд. Тадқиқотҳои байнисоҳавии муосир системаҳоеро мавриди омӯзиш қарор медиҳанд, ки характери кушода, ғайрихаттӣ, ғайримувозинатӣ ва худташкилёбанда доранд. Яке аз чунин самти нави тадқиқот – синергетика ба шумор меравад, ки объекти омӯзиши он системаҳои худташкилёбанда ва просессҳои худташкилёбӣ мебошанд.
Дифференсиатсияи илм ба он меоварад, ки донишҳо оид ба табиат аниқтар ва чуқуртар мешаванд, вале ҳамзамон алоқаи байни илмҳои алоҳида ва ҳамдигар-фаҳмии байни олимон суст мегардад. Ҳамин тавр, дар натиҷаи дифференсиатсия донишҳо илми ягона ба маҷмӯи соҳаҳои маҳдуду ҷудогонаи тадқиқот табдил меёбад. Дар натиҷа олимон мавқеъ ва моҳияти кори хешро дар омӯзиши олами ягона, яклухт ва объективӣ надида мемонанд.
Хушбахтона роҳи баромад аз ин вазъият мавҷуд аст ва онро худи инкишофи илм пешниҳод мекунад. Нуқтаи назари нав, ки ягонагию яклухтии табиатро инъикос менамояд интегратсияи дониши илмӣ мебошад. Мувофиқи он мафҳумҳо, назарияҳо ва усулҳои як соҳаи илм дар соҳаи илмҳои дигар истифода мешаванд. Масалан, дар натиҷаи истифодаи усулҳои физика дар биология илми нави биофизика бунёд гашт. Айнан ҳамин тавр биохимия, геофизика, геохимия ва ғайра пайдо шуданд.