Захираҳои қарзи ва таснифи онҳо
Сарчашмаи асосии карзи бонки пеш аз хама маблагҳои пулии худи бонк аст. Бонкҳои саҳомию тичорати бо маблагҳои сахмдорон созмон дода шуда, сармояи оинномавии бонкро ташкил медиханд ва бонк фаъолияти худро огоз менамояд. Меъёри сармояи оинномавии бонки саҳомию тичоратиро Бонки милли (маркази) муайян мекунад. Бонк дар аввал карзҳоро аз хисоби сармояи ташкилшуда медихад ва дар ҳолати нокифоя будани он барои конеъ намудани талаботи муштариён дигар сарчашмаҳоро дарёфт менамояд.
Яке аз сарчашмаҳои зиёд кардани сармояи бонк интишор ва фуруши когазҳои клматнок аст. Бонкҳои саҳомию тичорати ду шакли когазҳои киматнокро (сахмияҳоро) нашр карда мефурушанд: сахмияи одди ва сахмияи имтиёзнок. Дар сахмияи имтиёзнок фоизи (дивиденди) солона дарч карда мешавад. Дорандаи сахмияи оддй чун сахмдор дар мачлисҳои сахмдорон иштирок мекунад ва вобаста ба маблаги сахмияи харидааш дар мачлис сохиби овози халкунанда мебошад. Дорандаи сахмияи имтиёзнок дар мачлиси сахмдорон иштирок мекунад, аммо овози халкунанда надорад ва новобаста аз сатхи даромади бонк фоизи (дивиденди) дар сахмия нишондодашударо мегирад. Даромади дорандаи сахмияи одди бошад ба фоидаи солонаи бонк вобастаги дорад. Дар ҳолати бад шудани фаъолияти молияви, бонк метавонад дивиденди ин навъи сахмияҳоро кам кунад ва ё тамоман надихад.
Сарчашмаи дигар ва доимии карзи бонки ин амонат ва пасандозҳои муштариёни бонк ба шумор меравад. Муштариён дар бонкҳо барои нигох доштани пули милли ва асъори ҳоричи хисобҳо мекушоянд ва дар ин хисобҳо пулҳои муваккатан озод мемонанд, ки сохибонашон онҳоро истифода намекунанд. Бонк ин пули муваккатан озодмондаро ба муштариёне, ки ба маблагҳои пулии иловаги эхтиёч доранд ба як муддати кутох бо шарти бозгардонидан карз медихад.
Бонк хамчунин аз муштариёне, ки дар хисобҳояшон пул доранд, аммо кисми онҳоро истифода намекунанд, дар як давраи муайян ба шакли амонат (депозит) карз мегирад ва талаботи дигар муштариёнро ба маблагҳои пули конеъ месозад. Бонкҳо аз руи амонатҳои гирифтаашон ба муштариён фоиз медиханд.
Дар бонкҳо аҳоли низ пули муваккатан озоди худро ба шакли пасандоз мегузорад ва бонкҳо ин пасандозро чун сарчашмаи карз истифода мекунанд. Аҳоли пули худро дар бонк ба ду шакл пасандоз менамояд:
а) ба мухлати муайян;
б) бе муайян кардани мухлат.
Агар пасандоз ба як мухлати муайян гузошта шавад барои бонк созгор аст, зеро бонк дар ин мухлат метавонад онҳоро карз дихад. То таърихи 1 январи соли 2001 пасандози аҳоли дар хамаи бонкҳои тичорати ва Бонки давлатии амонатгузори ба хисоби миёна 57134,5 хазор сомониро ташкил дод, ки аз ин 1720 хазор сомониаш пасандози мухлатдор мебошад.
Бозори карзии байнибонки низ сарчашмаи захираҳои карзи ба шумор меравад, зеро бонкҳое, ки захираҳои карзиашон зиёд аст, дар ин бозор онҳоро мефурушанд ва дигар бонкҳо ин захираҳоро харида, талаботи муштариёнашонро конеъ мекунанд. Мавчудияти бозори захираҳои карзи аз як тараф ба харидорон созгор буда, аз тарафи дигар ба бонки фурушандаи ин захираҳо фоидаовар аст. Бонки фурушанда аз хисоби фуруши захираҳои зиёдатиаш фоидаи бонкро зиёд мекунад, зеро харидор баъд аз сипари шудани мухлати шартномави, карзро бо фоизаш бармегардонад.
Сарчашмаи дигар ва мухими захираҳои карзии бонкҳои саҳомию тичорати карзи мутамаркази Бонки милли (маркази) аст. Агар захираҳои карзии бонки саҳомию тичорати барои таъмини эхтиёчоти муштариёнаш кифоят накунад, вай метавонад аз Бонки милли (маркази) захираи карзи гирифта, талаботи онҳоро конеъ созад. Дар чумхурии мо бонкҳои тичорати аз карзи мутамаркази Бонки миллии Тоҷикистон ба таври доими истифода мебаранд. Масалан, карзҳои аз тарафи Бонки миллии Тоҷикистон ба бонкҳои тичорати додашуда то таърихи 1 январи соли 2001 — 13 млн. 505 хаз. сомониро ташкил дод.
Фаъолият намудан дар шароити иктисоди бозори муносибати бонкҳоро бо бонкҳои мамлакатҳои дигар васеъ мекунад ва бонкҳо метавонанд захираҳои карзиро аз ҳоричи кишвар низ дастрас намоянд. Дар чумхури барои дарёфт намудани захираҳои карзи аз мамлакатҳои ҳоричи тамоми тадбирҳо андешида шудаанд. Имруз Бонки саҳомию тичоратии «Ориёнбонк» ва «Тоҷиксодиротбонк» захираҳои карзии худро аз ҳоричи кишвар низ дарёфт менамоянд.