Технологияҳои иттилооти тиҷорати электронӣ

Нақша:

1. Мафҳуми тиҷорати электронӣ.
2. Истифодабарӣ ва бартарии тиҷорати электронӣ.
3. Тараққиёти дурнамои тиҷорати электронӣ.
4. Ҳифзи иттилоот дар тиҷорати электронӣ

Аз миёнахои солхои 90-ум огоз карда дар тамоми сохахои хариду фуруши онлайни дида мешуд. Дар катори корхонахое, ки тачхизоти компутери истехсол мекарданд, дар шабака тичоратчиёни молхои мукаррари низ пайдо шуданд. Микдори зиёди магозаи китобхо, магозаи комлакт-дискхо, видеокасетахо ва гайрахо пайдо шуданд. Дар замони муосир бо воситаи шабака тамоми намуди молхоро харидан мумкин аст. Тичорати электрони (e-commerce) – ин бо суръат гузаронидани равандхои бизнеси бо ёрии электрони. Дар холате, ки иттилоот рост ба кабулкунанда фиристода шавад. Мафхуми «тичорати электрони» дар худ якчанд технологияро муттахид месозад, ки дар катори он – EDI (Electronic Data Interchange – ивазнамои электрони маълумотхо), почтам электрони, Интернет (ивазнамои иттилоот дар дохили корхона), Экстранет (ивазнамои иттилоот бо чахони беруна). Хамин тавр тичорати электрониро чунин бахо додан мумкин аст: ин гузаронидани бизнес бо ёрии интернет. Системам тичорати элетрониро ба ду синф чудо кардан мумкин аст – системам ташкили хариду фуруши чакана ва системаи барои хамкори бо рафикони кори (системаи бизнес барои истифодабарандагон ва бизнес барои бизнес). Дар зери тичорати электрони нафакат системахо барои интернет, балки «Магозахои электрони» дохил мешавад, ки онхо аз мухити коммуникатсионми BBS, VAN ва дигархрро истифода мебаранд. Вакте, ки равандхои фурушро бо ёрии WWW иттилоот гирифта, лекин барои ивазнамои маълумот факс, телефон ва гайрахоро истифода мебаранд, Ки кисман ба тичорати электрони дохил мешавад. Кайд кардан лозим аст, ки базаи Технологии тичорати электрони WWW ба хисоб рафта, лекин дигар роххои коммуникатсиони низ истифода мешавад. Масалан дархостхо ба фурушанда оидм хосияти молхо тавасти почтаи электрони фиристода мешавад. Агар магозахои чаканаи электрони дар бозорхои Точикистон дастрас бошад, лекин корхонахо бартарин будани бизнесро бо рохи интернет хис карданд. Дар холати бухрони иктисодй ва имкониятхои фирма ин хеле зарур буд, агар технологияи интернетро истифода барад.

Бисер имкониятхои хает ва баъзеи онхо ин аст: фавркият бисер меафзояд дар вакти кабули иттилоот, бисёр вакт дар вакти амалхои байнахалки;

• Сикли истехсолот ва фуруш бисер кам мешавад ва дигархо, хар дафъаи дигар баровардани хуччатхои кабулшуда нест. Ва хатогихоро дар вакти баровардан кам мекунад;

харочотхо бисер кам мешавад, бо воситаи роххои арзони коммуникатсионии ивазнамои иттиллот вобаста аст;

иттило додани хамкорон ва мизочонро оиди махсулот ва мехнатхои пешкардашуда осон ва ботези имконият медихад.

сохтани канали алтернативии фурушро имконият медихад, бо ёрии магозаи электрони дар сайти кооперативи.

Истифодабарии технологияхои интернетии муосир дар бизнес нафакат бо сохтани Web – сайтхо ё каталогхои электрони бо имконияти фармоишдихи махдуд намешавад, балки бо ёрии интернетхо бурдани бизнесро чамъ менамояд. Тичорати злектрони – ин раванди ба даст овардани пул бо ё ин ки истифодаи интернет – технология.

Натичаи хуби амали намоии хариду фуруши электрони аз руи интихоби 3-шарт муайян мешавад:

1.дурусти платформаи технологи

2.мавчуд будани ракобатнокии махсулот

З.мавчуд будани инфраструктура ва бизнес – равандхои зарури. Агар яке аз онхо мавчуд набошад, чори нашудани технологияхои замонави натичахои хуб намедихад.

Дар мадди аввал истифодаи технологияи хариду фуруши онлайни ба корхонахое лозим асг, ки агар дар нохияхо шабакахои хамкори дошта бошад, ки имконияти паст кардани нархи коркарди фармоишро дорад. Дар расми 1 схемаи раванди гирифтани молро дар аввал ва пас аз чори намой технологияи хариду фуруши электрони дар корхонахои яклухтфуруши. Пас аз чори намудани методи кори бо хамкорони нохияви бо ёрии интернет, корхона тавонист харочотхоро барои коркард ду маротиба кам намояд.

Дар рузхои хозира воситаи пардохт дар on-line харидан кортхои кридити мебошад. Лекин воситахои пардохтии нав низ пайдо шуда стодааст: смарт – кортхо, пулхои раками (digital cash), микропардохт ва чекхои электрони. Яке аз шавкрвартарин ва машхуртарин соха – бизнеси китоби дар шабака. Бисер магозахо бо китобхо хариду фуруш мекунад, лекин дар мадди аввал бояд гуем-ки аз бобарор дар рузхри хозира дар шабакахои точикизабони ба шумор меравад. Назар ба дигар магозахри шабакавии точикизабони, ин дар хакикат магозаи кормекардаги мебошад. Агар инкишофёбии харидуфуруши китоби дар интернет гуем: Мувофики пурсишхои навгузаронидашуда 40%-и одамоне, ки дар шабака китоб мехаранд ё накшаи харидани онро мекунанд дар оянда доштани китобро доранд. Боз 40% – и дигари одамон оиди имкоииятхои дигари шабака овоз доданд. Ин имконияти хариданичипта тавассути шабака. Ин дархостро сервер трасинформ ичро менамояд, ки он хам бо ёрии системаи киберплат кор мекунад. Машхуртарин хизматрасонии правайдерии Демос ба исгифодабарандагон имконияти пардохти dial – up имконияти пайвастшави ба интернет дар речаи онлайн пешниход намуд. Натичахои пурсиш, 34%-и истифодабарандагон ин пешниходро хуб мешуморанд. Ва дар оянда низ аз тарафи истифодабарандагон истифода бурда мешавад. Дар вактхои охир бисер магозахо пайдо шуда истодааст, магозаи фуруши компутер, ки фуруши компутер барномахо ва гайрахо мебошад. Яке аз мисолхо: бобарор ин магозаи Маскавии «Икс-мир» мебошад. Бо суръати тез афзудани кисми бозор ба пешкаши мехнати иттилоотй нигаронидашуда, пешкаши пулии иттилоот дида мешавад. Пешкаши мехнати: пардохти мехнатхои комунали, телефони ва гайрахо. Ин имкониятхо дар истифодабарандагони системаи «Киберплат» чунин механизм пешбини шудааст бо ёрии речаи онлайни.

Интернет – ин воситаи кам кардани харочот ва баланд бардоштани равандхои бизнес мебошад. Барои хамин тичорати электрони дар оянда боз хам равнак, меёбад. Лекин барои тараккиёти он талабот ва кувваи пардохтнамои таъсир мерасонад. Яке аз омилхои асосии фаъолонокии пардохтнамои ин ташкили системаи пардохти аз нуктаи назари

харидор мебошад. Кор карда барои бонки тичоратии «Платина» – системаи «Киберплат» ба кордарории он дар мохи марти 1998 огоз шудааст. Механизми пардохти хакики дар бозорхои точики тичорати

электрони шуд. Истифодабарандагони система – магозахои электрони ва мизочони он имконияти кабули пардохт ва пардохткунии харидро дар речаи онлайн бо истифодаи кортхои кридити ва счетхои бонки

пайдо карданд. Механизми самаранокии мухрфизат бо истифодаи имзои раками – электронии дарачаи баланди мухофизати системаро имконият дод. Тараккиёти дурнамои тичорати электрони То вактхри хозира тичорати электрони бозии машхури «Монополия»-ро монанди мекард, бозингарон бисер дар назди миз, лекин кафолати он, ки «ки дар бози бо ки» мемонд мавчуд нест. Лекин майдон п бозии Internet – тичорат бисер афзун шуд ва ин дигаргунихо барнагарданда аст. Пурсишхри нави зиёда аз 100 – корхона бо штатхои кории 500 – нафар одам, аз тарафи Zona Research гузаронида шуда нишон дод, ки кариб 45%-и ин корхонахо накшаи огози барномаи фурушро бо ёрии Internet дар солхои наздик доранд. Gather Group хамингуна болоравии бозори тичорати электрониро гуфтанд (расми2) ин график афзоиши фоизии микдори корхонахоро бо тичорати электрони машгулшударо нишон дода истодааст. Gather Group инкишофи тичорати электрониро дар давраи пеш аз 2000 сол пешгуи мекунад. Дар ин вакт шабакахо меафзояд, чихатхои техники ва инфраструктури инкишоф мнёбанд. Баъзеи корхонахо, масалан Dell computer, алакай бо барории худро дар тичорати электрони иброз менамояд. Dell сервер Web истифода мебарад, нафакат барои ташкили фуруш, балки барои кам кардани харочот барои истифои техники. Дар катори корхонахои, ки аз истифодаи тичорати электрони нафъи гирифтан инхоро номбар намудан мумкин аст: Federal Express ва Cisco Systems. Воситахои барномавии бурдани хариду фуруши электрони ва харочотхо ба он. Харочотхо барои хариду фуруши электрони хар гуна мебошад, он аз хосияти тичорати пешнихрд намуда вобаста аст. Дар ин чо мо харочотхои мукаррари корхонаи вертуалиро дида мебароем. «Амалинамои Web – сервер коркарди моддии техникиро талаб менамояд. Джозеф Рид мегуяд, ки витсе президенти равандхои брокерии электрони дар Reality online (корхонаи у ба ташкилотхои молияви пешнихрди хизматхоро бо ёрии INTERNET пешкаш менамояд) – чори намоии моддии техники маблагхои зиёдро талаб менамояд».

Пеш аз сохтани магозаи вертуали, мо бояд инфраструктураи шабакаи базавиро ривоч дихем, барои он, ки он тавонад талаботхои катъии тичорати электрониро ичро карда тавонад. Хамаи харочотхоро ба назар гирифтан лозим аст. Вобаста бо кадом рох амали намудани тичорати электрони, харочотхоро асбобхо ва пешниходи хизматхоро хисоб намудан лизим аст. Катрин Уэбстер сардори гурухи бо сохта баромадани барномахо дар мухити тичорати электрони дар Sun Microsystems мегуяд, ки фурушандагон ба чунин фикр ба монанди боз хам наздик кардани интегратсияи роххои дохилаи система меоянд. Ба фикри Уэбстер звено дар асоси Java барои алоканамоии система мувофики максад аст. Баъзе барномахои тичоратии электрони танхо барои бозорхои конкрети нигаронида шудааст. Масалан Reuters investor Direct аз Reality online бо ёрии ин барнома фармоишдиханда дар вактхои реали дар бораи катировкаи аксияхо, дидани баланси худ гузоштани фармоишхо оиди аксия, заёмхои фондиро дорад. Бастани ухдадорихо бе махдуд 16 доллар дар як мох, меистад. Sun Microsystem архетектураи бо ном и Sun Connect – ро коркарда баромада аст, барои сохтан ва пешниходи хизматхои молияви дар асоси Web. Ин архитектура дар асоси Java дар худ дастгирии махсусгардони дар транзаксияи интерактиви Open Financial Exchange ва дигар додугирифти хабархоро дорад. Хифзи иттилоот Мувофики омузиши Forrester Research дар мавзуи «Хифзи иктисодиёт» кисми зиёди харочот бо шифронии маълумот алокаманд аст. “Чихати пуркуватии хифзи иттилоотии хар як корхона аз вазияти молияви он вобаста аст. Бо ёрии смарт-картхо харочотхоро кам кардан мумкин аст. Дар омузиши Forrester гуфта мешавад, ки компанияхои аз катори Fortune 1000 1 млн лоллэр дар як сол барои хифзи шабака сарф мешавад. Дар вакти шикастани мухофизат харочотхо бисер мешавад.

Джина Кляйн Джорали директор бо маркетинги корпаративи дар Veri Sign, Компанияи-коркардабарои хизматхои сертификатни раками ва. махсулотно барои тичорати электрони, хабар медихад, ки харочотхои фармоишдихандагон барои як сервери Web аз 200 000 то 1. 000 000 доллар барои хамаи хизматхо мебошад. Гайр аз ин харочотхо барои компонентхои хифзи система ба монанди бранд мауэры лозим аст. Яке аз саводхои мухим дар сохаи мухофизат ин саволи стандартхо мебошад. Стандарт дар Транзаксияи электрони хифзёфта (Secure Electronic Transaction SET) бо дастгирии чунин компания истифода мебаранд ба монанди Cyber Cash Netscape Communications ва RSA Data Security (комплектхои коркардабарои SET). Лекин стандартхои дигар низ аст масалан Scure Imme ва United Nations Electronic Data Interchange for Administration Commerce and Transport (0UNIEDIFACT).

Адабиётҳо:

1. А.О. Цуканова, С.Б. Смирнов «Экономика защиты информации» Учебное пособие – СПБ ГУИТМО, 2007 – 259 с.
2. Е.В. Бережная, В.И. Бережной «Математические методы моделирования экономических систем» Учебное пособие – М.: 2003,, 386 с.
3. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маълумотҳое, ки сири давлатиро ташкил медиҳанд» Душанбе, 10.05.2002 с.
4. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иттилоот» Душанбе, 10.05.2002 с.
5. В. Жельников. Криптография от папируса до компьютера. – М., ABF, 1996.
6. Ульман Д. «Введение в системы базы данных» Москва: Лори 2000с. 374с.
7. Дейт К. «Введение в системы базы данных» Киев, диалетика 1998г., 784с.