Маданият дар низоми ичтимои

 Андешаи инсон ба зимни кушишу дарёфти мафхуми фарханг ин тааммадунест, ки руи маънии хастияшон карор мегирад. Зеро у хамчун шахсият шахсият дар ин маврид чуён нишонахое аз осори масири таърих паймудаи ниёгонаш гашта, махз дар он имкони дурнамои пешрафти чомеа ва шахсияти хешро пайдо мекунад. Аз ин хотир, фархангхо на танхо гузаштаву хозираро дар бар мегирад, балки барои ояндагон низ ба мерос расида, сарнавашти минбаъдаи кавму миллатро муайян мекунад. Вобаста ба ин, сарчашмаи илхоми арзёбии хар як мардум чараёни таърихи хамеша ва дастовадхои фархангии у об мехурад: на сарзамини беканору фаровони неъматхои модди, балки танхо фарханг дар мачмуъ аз ки будани мо ва чи маънои доштани хузурамон дар дунё хушдор медихад. Ин як чунин падидаи муаммодориест, ки он беихтиёр моро ба чор суи хасад задан аз оянда меандозад, ки он бидуни фаро гирифтани тачрибаи гузашта ва боз тавлиди аклоии он но мумкин мегардад. Тавре пайгамбари ислом мегуяд: «агар надонистаназ кучо омади, нахохи донист ба кучо Хохи рафт».

Мавкеи инсон дар олам аз пайванди ў бо он ба чандин олами ичтимоивобастаги дорад, ки фарханг аз чумлаи онхост. Зеро фарханг тамоми пахлухоирузгори инсону чомеъаро фаро гирифт, бо хамин дарачаи пешрафту кудратисозандагии инсонро равнак мебахшад. Фарханг пайвастагии ногусастание бо таърихибашар дорад ва аз хамин хотир наметавонад як карну замон ва макони муайянеропайдо карда мешавад, аз байн меравад ё чадидан равнак меёбад. Яъне фархангҳамчун эчоди замони таърихи шакл гирифта, барои он конун мандии такомул,марохили хаёт ва огозу анчоме хос аст. бунёди хар кадоме аз ин фархангҳо бо худтамсилаи хоси халокиеро дорад, ки зимни тагиротхояшон он чизеро, ки созгори хислат, кафият вахусусияти миллияшон аст, кабул карда падидахои ғайри ноошноро лағв ё табдили(тағийри) чехра медихад. Масалаи фарханги мардуми мо дар давраи пахншави исломна танхо худро дар баробари як фарханги мардуми бегона ҳифз сохт балки бобаракати он ва тамсилаи фарди дар ниходи худ доштааш тавонист дар заминаисуннатхои эрони намунахои бехтарини фарханги арабиро тагири чехра дода, бо,хмин боз як фарханги пешрафтаро офарад. Бинобар, хаминмухакикони моил ба чунинхакикати имконнашавандаанд, ки мардуми эрон нажрод аз хар миллати дигаримусулмонон (хато арабхо) дида бештар пешрафту тавсияи фарханги тамаддуни ислом сахми басазо гузоштааст.

Аз андешахои фавкуззикри чунин натичахо гирифтан мумкин аст, ки дар хармаврид офарандаи фарханг инсон буда у низ баробари баробари такомули осорифархангияш пешрафт мекунад. Осори фархангии у фарогирандаи меросу суннатхоишифохию хатти, хунари, меъёрхои ахлокию ичтимои ва шеваи хоси унгсгирии бомухити табеию ичтимои аст. яъне фарханг бар акси он чизеро ки, созгори хислат,кайфият ва хусусияти миллиашон аст, кабул карда падидахои гайри ноошноро лағв ётабдили (тағийри) чехра медихад. Масалан фарханги мардуми мо дар давраипахншавии ислом на танхо худро дар баробари як фарханги мардуми бегона хифзсохт, балки бо баракати он ва тамсилаи фарди дар ниходи худ доштааш тавонистдар заминаи суннатхои эрони намунахои бехтарини фарханги арабиро тагири чехрадода ба хамин боз як фарханги пешрафтаро офарад. Бинобар хамин, мухакиконмоил ба чунин хакикат инкорнашавандаанд, ки мардуми эонинажод аз хар миллатидигари мусулмон (хатто арабхо) дида бештар дар пешрафту тавсиаи фархангутамаддуни исломи сахми бо сазо гузоштааст .

Аз андешахои фавкуззикр чунин натича гирифтан мумкин аст, ки дар мавридиофарандаи фархнг инсон, буда ў низ баробари такомули осори фархангиаш пешрафтмекунад. Осори фархангии ў фарогирандаи меросу суннатхои шифахию хатти, хунаримеъёрхои ахлокию ичтимои ва фарханг бар акси он чизе, ки дар табиат мавчуд астин махсули тамоми фаъолияти тахаввулбахши инсоният аст, ки хамеша хадафи аз якзинаи соддаю ибтидои ба зинахои олитар такомул додани олами табеиро дунбол мекунад. Агар хамин тавр бошад, пас саволеба миён меояд, ки худи мафхуми «ФАРХАНГ»чи маъни дорад ва ин маъно дар навбати худ ба чи дололат мекунад? Муссалам аст,ки хар кадоме аз мо зимни мутолиаи матбуот, бархурд бо дустон ва соири дигархолатхо хох – нохох бо ин калима вомехурем. Забоншиносон ба чунин акидаанд, киахмияти ин ва ё он ходисаро дар зиндагии чомеа метавонд аз истифодаи зуд – зуди он вожахое, онро ифода мекунанд,дарёфт. Агар то солхои 1919 ҳафт шарҳи маънои ин калима вучуд дошта бошад, пасдар давоми си соли минбаъда ин адад ба150 расид. Дар охири шастум чомеашиноси фаронсави А. Иола 250 адади шархи моноиин калимаро ба хисоб гирифтааст. Ин шаходати аз чанбахои мухталифон ва макомишомих бархурдор будани он дар зиндагии хамарузаи одамрн гувохи медихад.

Барои равшани андохтан ба ин чанбахо аввалан тафсири забонии мафхумимазкурро мавриди бахс карор додан зарур аст. Маъмулан дар муносибати момуродифи ин мафхум вожаи арабии «маданият» низ мавриди истифода аст. Агар мобихохем сохтори ботиниро дар фарханги хешба сифати чавхари аввалия эътироф кунем, мебоя рухи кудрати андешазойии вожахоионро бо шарху шохидон ошнои маънои анбошта созем. Зеро решаи дарахти пурборихар як фарханг аз руди рухи равони сохибашон об мехурад ва бевосита менталитетимардум дар пайдоиши вожахо сахм дорад. Бинобар хамин интихоби истифродаи калимахо дар парваришитафаккур ва табобати (маризийхои) камбудихои аклии инсон накши мухимро адомекунад. Дар робита бо ин гуфтаи Витгенштейн дархури ёдоварист, ки мегуяд: «Забон он кафасест, ки мудом мурги андешаимо ба симдевораш бар мехурад». Барои ошкорро дидани олами беруна ягон равзанабарои инсон аз забони уст. Вожаи худи бо имконоти дар зехни сохибонашонтасаввури чизеро ба вучуд овардан боиси казовати наздик бо шеваи андешаи инмардум мегардад. Масалан чун вожаи «фарханги» дар забони форси ва «маданият»дар араби шохиди маъноии гуногун дорад, бинобар хамин хам он меъёрхое, кисохибони ин забонхо хини казовати «Фарханги» ё «Бефарханги» будани гурухе аз онпайрави мекунад, мухталиф хохад буд. Калимаи «Маданият» шохиди маъноии «шахрнишинро»дорад, ин дар навбати худ реша дар тафакури арабхо дошта, зеро дар тасавуриэшон шахрнишинхо (Сокинони мадина) дармукобили бодиянишинихо мардуми пешрафта ба шумор марафтанд. Араби бодиянишинбарои дар баробари сокинони шахр бо маданият шудан имконоти на чандон васеъ дар ихтиёр доштаанд. Ин амал дар сатхиомма дар тасаввури мардуми рус низ баъзан ба чашм мехурад. Эшон дар ин маврид нисбати онхое, ки берун аз МоскавуПетербург ба сар мебарад, истилохи: «провинсиал» – ро истифода мебаранд. Баакидаи онхо, суннатхои фархангии шахрхои бузург шоистаи пайрави аст. Яъне тибкиандешаи онхо пайдоишу пешрафти фарханг факат ба шахрхое, ки дар чо марказхоимаъмури чойгиранд, хос мебошад.

Дар тасаввури мардуми эронинажод дар мавриди гунчоиши шохиди маъноиигунчоиши шохиди маъноии «Фарханг» фаркияти назаррасе ба чашм мерасад. Барои харяк форсидони балхию шерози дастовархое фархангии шахрхои дигари Эронзамин низмояи ифтихори лоики пайравии ба шумор мерафт, зеро решаи калимаи «фарханги»имконияте барои эчоди монеаи пешрафти нобаробарии шахрхои чи бузургу чи кучакнамедод баръас, решаи ин калима бештар ба рухи хирад ишорат мекунад ва ин рухухирад ишора мекунад ва ин руху хирад, хар кучое агар ба он иштиёк дошта бошад,метавонем аз он бахравар шавем. Бинобартаквияти ин даъво чоиз аст мисолеро аз «Гиёс – ул – лугат» биорем: «Фарханг »-аклва адабу андозаи хар чиз нигох доштанд»

Дар робитаи бо ин барои дарки мафхуми мазкур тахаввули шархи фалсафиионро дар таърих мавриди омузиш карор додан зарур аст. Хар чанд шохаифархангшиносии илми фалсафа собикаи на чандон дорад, вале мафхуми фарханг дарасари сайри таърихиаш боиси тавлиди бисёр андешахои чолибию казовати мухталифгаштааст. Дар ибтидои мафхуми фарханг маънояш таъсири максадноки одам мухитиатроф ва масъалаи таълиму тарбияи уро дар бар мегирад. Барои таргиб кардан ваноил шудан ба ин ахдоф ниёгонамон меъёри ахлокии «пиндори нек, гуфтори нек вакирдори нек» – ро эчод намуданд, ки мебоист барои подшохи амали инсонро ба душихуд мегирифт. Дар асархои миёна фарханг мизони камолоти шахси ва алалхусус,такомули дини шахсро ифода мекард. Дар давраи эхё зимни мафхуми фарханг ваорзую омоли инсондусти созгор омодани хулку атвори инсонро мадди назар доштанд:

Гузоро дил ба сари мехри ёри чононе,

Ки рафт аз сари ман дар хавои у фарханг

Ш. ШОХИН

Хамин тавр агарчи шеваи дарки мафхуми фарханг то замони Эхё дар тамадуниГарбу Шарк ба хамдигар наздик буд, вале пас аз давраи Реформатсияю Маорифпарварион дар Гарб тахаввули чадиди маъное пайдо кард. Аммо дар Шарк хамононаметавонис аз худути арзёбии арзиши тачовуз бикунад. Намояндагонимаорифпарварии Аврупо бештар чараёни шаклгирии фарханги ва камолоти ахлокииинсонро аз инкишофи аклии у иборат меистод. Фарханг аз ин нуктаи назар хамчунсохаи «озоди маънавии» инсон чилвагар гашта, хеч вобастагии хатмие бо ниёзуталаботи мишии инсон надошт. Мохиятитахаввулоти фархангии инсоният аз ба даст овардани хамин озоди иборат донистамешуд.

Дар охири асри XIX аввалиасри XX омузиши фарханг дар сояи илм антропологиятавсия ёфт, ки дар он сахми Э Тайлор, Радкилиф Барун, Р. Малиновский, Ф.Знанетский ва гайрахо хело зиёд хастанд. Фарханг, аз назари эшон, илми эътикот,меёрхои ахлокию хукуки ва соиру уфру одатхоро фаро мегарад. Эшон бештарбо кашфинамунаи нишонахои фархангхои гузашта дар тамадунхои чадид ба чунин хулосаеомаданд, ки давомноки пойдории инсуннатхо ба функцияхои ичро мекардагияшон вобаста аст. Файласуфони мазкурмутолиаи заминаи таърихии тахаввули падидахои фархангиро гайри кобили ахамиятшумурда, дикатро бештар бамуайянсозии дарачаи кобилияти амали кардани ниходхоифарханги дар низоми ичтимои равона месозад. Чунки ба акидаи онхо пойдориюпешравии чомеа махз вобастаи чигунагии кобилияти вазифаадокунии ичтимоиисуннату падидахои фархангии он аст. Азнуктаи назари, онхо дикати асосиро а омузиши фархангхои садаи бистум нигаронидабуданд, то ин ки имконоти посухгуиифархангхои алохидаро мавриди барраси карор дихад.

Маффархангро зимни якчояшавии хатхои тахаввули рухи умуми башарияке азчехрахои намоёни фалсафаи олимон Карл Ясперсмавриди бахс карор медихад. Баакидаи у мафхуми фарханг бо назардошти рухию маъънави равшан мегардад. Зимни ину ба он каробати эътикоти маънавие ишорат мекунад, ки тули таърихи инсониятбоиси наздикии фархангии тамадунхоии мухталифи бузургу кучак гаштааст. Дар ин муносибат, у дар раванди наздикшавиифарханги кавлу миллатхо сахми эътикоди маънавиро аз эътикоди дини болотар мегузарад.

Мафхуми фархангро бошеваи хело дилчасп яке аз пайравони «Фалсафаи хаёти»Освалд Шепенглер низ мавриди бахс карор медихад. Махз аз таълимоти у сар карда,дар фархангшиноси анъанаи мукобилгузории мафхуми «фарханг» ва «тамадун» огозмебад. Фарханг дар назари у хамчун падидае чилвагар, гашта дар навбати худхешро аз падидахои дигари хамаслаш(таммаддун) канора мегирад. Ин акидаи О. Шпенглерба он далолат мекунад, кимавчудияти фарханги умумибашари аз имкон берун аст, Умри хар як фанхангро мухлати муайянест, ки бо фаро расиданаш инфарханг аз байн рафта, ба сурати тамаддун дармеояд. Тамадун баръакси фархангхавзаи истифодаи дастовардхои фарханги буда, аз хамин ру гузариш аз фаханг ботамаддун ин гузариш аз эчодиёт ба емояги аст. Вале баъдан М. Вебер ин чараёнификриро ба мачрои тахммули амику мушикофихои андешаи чомеъашиноси наздик сохта, тафофути ин ду мафхумро хеле боварибахш барраси мекунад. Аз назари у мафхуми«тамаддун» одатан аз як болоравии хатти ва пешрафти мудавоми вокеи иборат аст,вале фарханг занчирае аз руйдодхост: занчирае, ки хар як аз халкахояшон мантикихоси худро дорад. Тибки андеша М. вебер, тамаддун бо мафхуми «таракки»пайвастаги дорад ва тавсияи тамаддун маънои «аклони шудан» аст, вале фархангруимасъалаи созандгию офаридагори карор дорад. Фарханг ин чунин вижагихои шууррафтор ва фаъолияти одамонро дар ритахои мухталифи хаёти чамъияти дар ьар мегирад.

Аз баррасии мухтасари таввули дарки мавзуи фарханг дар таърихиумумибашари аён мешава, ки тавсири роичи он дар адабиёти илмии солхои охири мо на хамеша кобили кабул аст. масаландар «Комуси адабиёт ва санъати точик» аз он чунин ба мал омадааст «Маданиямачмуи арзишхои моддию маънави, инчунин, тарзхои эчодкуни, махорати бороипешрафти инсоният истифода бурдан ва аз насл ба насл гузаронидани онхост». Харчандяк чунин тафсир аз чихатхои муфид бархурдор бошадхам, вале он наметавонад хамаипахлухои масъалахои марбуд ба махияти мафхуми фархангро равшан созад.Аломатгузорихои марзи миёни арзишхои миёни арзишхои моддию маънави но мумкинаст, зеро хар ашёи моддие, ки инсонмеофарад, аввалан дар зехни эчодкораш хамчун ғояи маҳияти арзи зухур мекунад.Онхо масули чунин эчоди неъўи маънави ҳастанд, баъдан сурати модиро касб карда, дар шакли васоитхои мехнат, иншооту иморатхо, дастгохои техники ва ғ. намудор мешуданд. Тасавури мафхуми фарханг дарсурати арзишхои модию маънави боиси баррасихои омори гашта, дарки ин падидарохамчун раванди беохири ин сарчашмаи хушкнашавандаи тахаюли рангини инсониэчодкор оғозгиранда душвор месозад.

Ин мисолхо ба он далолат мекунад, ки фарханг офаридаи инсонест, кимиёни олами моддию маънави карор дорад ва ин моро водор месозад, то инпадидахои фарханги хар як миллатро бо назардошти дастовардхои илми хунари диниахлоки ва давлатдории онхо арзёби кунам. Дар алокаи бо ин чаммбаи ичтимоифарханг пеши назар меояд, ки дар сояи он тачаммуи инсонхо муяссар ва зиндагииичтимоии онхо огоз мешавад. Дар натича фарханг дар хамагуна муносибатхоиичтимои – хам хам дар сухан, хунар, умури тавлидотва ғайра зохир шуда, бомурури муносибатхои нави ичтимои дохил шудани инсон бо зинахои таксимшавии онхам бештар мешавад (маданияти Сухан, кор, таблиғот зист ва ғайра). Яъне фарханг аз шаклгириичадиди муносибатхои байни ва силсилаи анъанахои хоси зиндагии инсонхо сарчашмагирифта, бо хамин ба як чузъи чудонашавандаи рўзгори инсонияттабдил меёбад.Бинобар хамин хам, он баходихии омиёнае, ки бештари маврид хини баходихии «бафархангии» ин ва ё он мардум аз он пайравимешавад, аслан аз нуктаи назари фалсафаифарханг дуруст нест. Зеро аз нуктаи назари фалсафаи фарханг инсон хамеша дороиаст, чунки у мавчуди ичтимоиства ичтимо будани фарханг буда наметавонад.Аъзоёни ин чамъият барои зиндагии якоя хох – нохох бидуни хохишифардияшонмачбуранд бо аъзоёни дигараш ба муносибатхои гуногун воид шавад, ки он бидунисарфи назар кардан аз арзишхову суннатхои муайян муяссар намешавад.

Яке аз лахзахои мухими мавчуда дар инкишофи маданиятин пахншавии арзишхо ва бозёфтхои фарханги мансуб меёбад. Таърих гувохимедихад, ки раванди инкишофи техники ва ихтироъхои навини васоити илми ва техники накши пурарзишро даррохи вусъатёбии маданиятхо мебозад. Яъне, ихтироъ ва кашфиётхои мухталиф дарсохаи васоити ахбори ва интиколи ахбор аз як сархад ба сархади давлати дигаршароити мубрами пахнкунии арзишхои маданиятхоро ба вучуд овард.

Кайд намудан ба маврид аст, ки хар як унсуримадният ё мачмуъи онхо аз ихтироъ ва кашфиятхое, ки фардхои алохида кардаанд,сарчашма мегирад. Маданиятшинос, мухаккики фаронсави А. Моль тархи умумиивусъатёбии маданиятро коркард карда, нишон медихад, ки хар як усули пахнкуниимаданият дар чомеъа аз фаъолияти эчодии шахсиятхо, ки хар кадом дар асосифаъолияти аклони, санчишхо, тачрибаи гузашта махсули нав меофаранд, интиколмеёбад. Нишон додани намудхои онхо дар гурухи хурд бахои аввалинро сохиб мешавад.Дар ин холат агар махсули нишондода дар гурхи хурд арзиш пайдо кунад, ин яккадами пеш аст бахри вусъатёби дар гуруххои калон. Баъзе мавридхо пахнкуниичунин арзишхо дар гурухи хурд, накши худро гум мекунад, ё бисёр холатхо мумкинаст чунин меъёрхоро, ки ба оммаи муайян ё гуруххои хурд таалук доранд, мушохидакард, ки онхо дар гуруххои калон пахнгашта намебошанд.

Арзишхои мадание, ки барои чомеъа манфиатовармебошанд, бо ёрии воситаи нави ахбори дар чомеъа ё гуруххои калони одамон, пахнкунонидани мешаванд. Дар рохи чунин пахнкунихо ва бар худ кабул доштаниунсурхои мадани таъгиротхо руй медиханд, ки инро мо махсули гурухи одамонметавонем номид. Барои пахнсози дар рушди оянда пеш аз хама ба назар боядгирифт, ки: Аввал, арзиш ва мухимият дар худуди гурухи калони чомеъа чой дорадё не? Дуюм, бо ёрии васоити умумии ахбори ба самъи хозирини аудитория расониданмебошад.

Барои он, ки чунин имтихонхоро мухайё кунем,бозёфт бояд аз чихати навъ, пардоз ва манфиатовариаш бахо гирифта бошад.Мавридхое низ мешавад, ки меъёрхои маданият ва арзишхо, ки тарики васоитиумумии ахбори ба ин ё он чомеъа пахн карда мешаванд, хангоми ракобат пайдокардан бо дигар унсурхои мавчудаи ин чомеъа пурра кабул намегарданд ва кисмимаданият хисоб мешаванд.

Вусъатёбии маданият дар чомеъа дар дарачаимуайян бо василаи муассисахои фарханги: китобхона, осорхона, богхои фарханги,фарогати, театрхо, толорхои консерти, кинотеатрхо ва амсоли инхо сурат мегирад.

Муассисахои фарханги дар навбати худметавонанд, дар чомеъа чунин (вазифахо) накшхоро бозанд:

Аввалан хамаи муассисахо барои рушди фаъолиятифарханги, ба даст овардан ва шиносои пайдо кардани ахоли ба арзишхои фархангиимилли ва чахони инсони хизмат мекунанд, метавонанд дар байни ахолии чомеъаистеъдодхоро муаллифи созанд, сониян, муассисахои фарханги дар мачмуъ рохнамоидониш, маъориф бошанд. Дониш ва дастовардхои илми – техникиро ташвику таргибкарда, таъсири мусби барои инкишофи дарачаи фархангии одамон, инкишофифаъолияти эчодии шахсиятхо, мебозанд.

Билохира, муассисахои фарханги – марказхоифарогатию фархангии одамон, чойхои аклони истифода бурдани вактхои озоди одамонба шумор меравад.