Шахсият ва чомеъа

Барои донистани хусусияти алокаву муносибатхои миёниодамон амал кунанда донистани омилхои уро ба ин амал хидояткунанда зарур аст, киин бидуни омузиши фардияту шахсияти инсон муяссар намешавад. Бинобар хамин хамдар чомеашиноси бештар барои ошкорсозии мухаррики рафтори одамон ва соирипадидахои ичтимои ба масъала руй меоранд.

Одами мушаххас барои ифодаи худ мафхумхоимухталифро такозо мекунад – инсон, фард, фардият, шахсият ва гайра. Аз ин миёнмафхуми инсон хусусиятхои умумии одамон мансуб бударо инъикос намуда, бидунитасвири симои мушаххасаш ба у тавсифи умуми медихад. Мафхуми фард бошад,инсонро хамчун намояндаи алохидаи насли инсон, ки дар худ мачмуи хосиятхоибиологию чехраи ичтимоиро нигох медорад, ифода мекунад. Фардият бошад, инхусусияти такрорнашавандаи инсони алохида аст. Яъне агар мафхуми инсон аслибошад, пас мафхуми фард барои ифодаи хар кадом намояндаи чудогонаи авлодиинсони истифода мешавад ва сифатхои махсуси ба фард мансубро фардият мегуянд.

Вобаста ба робитаи инсон ва чомеа дар силсилаидарки ифодаи инсон мафхуми дигар, яъне шахсиятро низ истифода мебаранд, китавассути ин хар фард кушиши ба даст овардани фардиятро ба харч медихад. Пасмафхуми шахсият дорои чи гуна вижагихои дар силсилаи ифодаи мафхуми инсон аст?Маълуман он шахре, ки дар мо аст шахсиятро акнун мачмуи муносибатхои ичтимоииинсон медонанд. Дар ин таъриф макоми мухити ичтимои таъкид шуда махоратусифатхои мардумии инсон дар шаклгирии шахсият аз назар дур мемонанд. Бинобархамин хам таърифе, ки Ядов А. аз шахсият медихад, гумон мекунам ба пурраги инду кутби шаклдихандаи шахсиятро ба хам омехта медихад. Дар ин таъриф ба хайсичузъхои ташкилдихандаи шахсият ирсияти биологи мухити табии фаркият ва ичтимоимахсуб мешаванд. Хар кадоме аз чузъхо ба таври худ дар шаклгирии шахсият сахммегузоранд, масалан инсон бидуни мероси биологи буда наметавонад ва онхохиштхое мебошанд барои бинои хайёти ичтимоии инсон. Вале онхо дар алохидаги азсоири чузъи наметавонанд бинои шахсиро поя гузоранд. Дар ин миён сахми омилифархангию ичтимои дар тартиби шахсият назаррас аст. Ин сахми онхо дар чараёниичтимоикунонии инсон зохир мешавад.

Раванди ичтимоикунонии инсон тавассути тачрибаигурухи сурат мегирад. Хангоми гузоштани кадамхои аввалини худ ба хайёти инсонори аз тасаввури «ман»-и хеш аст. Танхо баъдан тавассути фаркгузорихояш азпредметхои уро ихотасозанда у кобилияти фарк кардани худ аз соири ходисотмешавад. Баъдан дар шаклгирии тасаввури инсон аз шахсияти хеш макоми даркитасаввуроти ашхоси дигар меафзояд. Ин падидаро муфассал чомеашиноси америкои Ч.Кум, дар вакташ мавриди омузиш карор дода буд. Ба акидаи у атрофиён барои инсонон касанд, ки симои шахсияти уро чилвагар месозанд. Яъне хар кадом инсоншахсияти худашро тибки тасаввури онхое, ки у ба онхо алока пайдо мекунад,мураттаб месозад. Масалан, агар шахсеро ихотаи ичтимоияш пайваста гузашт азистеъдоду махорат кунад, пас у ин сифатхоро надошта бошад, кушиш мекунад онрокасб кунад. Вале агар шахс дорои чунин сифатхо пайваста мавриди сарзанишухатогирии мухити ичтимои карор гирад, пас нохудогохона ин сифатхо ноайён бокимемонад.

Дар ин назарияи Кули чихати дигари масъала яънеандешаи инсон оиди тасаввуроти имконии ашхоси дигар оиди рафтору амали у азмадди назар дур мемонад. Тибки акидаи У. Кули шахсият тавассути таъсири акидаимухит инкишоф меёбад. Ин чихати таълимоти У. Кулиро баъдан хамватанаш Мидтакмил медихад. Назарияи пешниходкардаи у дар чомеашиноси бо унвони«умумикунонидашудаигайр» маълум аст. Фард дар чараёни муошират худро дар чойиафроди дигар гузошта худро назари шахси дигар мебинад. Вай амали худро тибкибахои тасаввуршавандаи «умумиятигайр» бахо медихад. Дарки «умумияти гайр»тавассути «кабули рол» ва «ичрои рол» пеш меравад. «Кабули рол» ин кушиши ба дузинаи худ гирифтани рафтори шахс дар холати дигар ё роли дигар аст. «Ичрои рол»ин амали алокамандии рафтори вокеъи дар сурате, ки «кабули рол» аз марзи точиканкариб тасаввурот хуруч намекунад.

Яъне мохияти назарияи У. Мид ин дар шахсинкишоф додани махорати худро дар чашми дигарон дидан аст. Агар чунин махоратдар шахс инкишоф ёфта бошад, у имконияти амалу рафтори худро бо дигарон мукоисакарданро пайдо мекунад.

Ба чуз аз омилхои ёдоваршуда дар рохи шиносоиаз шахсияти худ макоми падидаи дигари ичтимои яъне хуввият низ хеле бузург аст.Мохияти нотакрории фардиятхо худро мансуб ба ягон объект месозад. Масалан уметавонад худро тавассути мансубияти фарханги махали гурухи ва гайра азшахсияти дигар фарк кунонаду бо хамин сатхи арзиши худро пеши назари дигарончилвагар созад.

Ролхои ичтимои ва шахсият.

Хастии чомеъа аз он вобаста аст, ки дар кадом сатхаъзоёнаш ролхои ба зимма доштаашонро ичро мекунанд. Дар мавриди ролхо истифодабурдани шакли чамъашон бехуда нест. Зеро афроди чомеъа тули зиндагии худ намаъмули ичрои як, балки чандин ролхои ичтимои хастанд. Масалан эшон дар овонихурдсоли роли кудак баъдан мактаббача, донишчу ва гайраро ичро мекунад. Яъневобаста ба таъгири статус рол хам дигар мешавад. Статусхо дар навбати худмуайяншуда (номинали) ва дастоварди (муаффакшуда) мешаванд. Чомеъа аз афрод вобаста ба статуси ичтимоиашичрои роли муайянро интизор аст. Чун эшон наметавонанд шомили як гурух бошанд,бинобар хамин хам дар як вакт аъзои чандин гурухи ичтимои хастанду дар харкадом макоми ишголкарда аз у ичрои роли муносибро такозо медорад. Агар статусхамчун мавкеи дар гурух гузоштаи афрод баён шавад, пас рол ин ичрои амалест, киаз у вобаста ба статусаш аз шахс дар гурух мунтазиранд. Афрод тули зиндагии хешпайваста зарурати омузиши ролхои мухталифи ичтимоиро хис мекунад. Вобаста ба чигунагии ин ролхо дар у рафтори муносиб ба статуси ичтимоияш шакл мегирад.

Чуноне, ки ёдовар шудем, статусхо ду хелмешаванд:

Статуси гурухи аввал, гурухи ё мухити –новобаста ба хохиши афрод мансуб мебошад.

Статуси гурухи дуюм бошад, тавассути захматукушишхои фарди ба даст меоянд.

Макоми статусхои аввала дар чомеъахои институтворид аст. Эшон вобаста ба хати авлоди махали зист узвияти гурухи ва гайра инстатусхоро касб мекунад. Бо мурури дарвозахои озодиро барои худ кушоданашчомеъа хамчунин мартабаи статусхои нолшавандаро боло мебардорад. Зеро он бароиёфтани мутахассисхои сохибтачриба миёни афрод мобилности ичтимоиро бештарравнак медихад. Дар ин маврид дар ремео статусхои абади боки намонда афрод тулиумр чандин статусро иваз мекунад. Дар ин сурат у мачбур аст роли чавобгуистатусхои мазкурро аз худ кунад. Дар мавриди азхудкунии ролхо характери афродроли мухим дорад. Агар ичрои рол ба статуси ишголкарда мувофик наояд, он вактзиддияти ролхо пайдо мешавад.

Номутаносибии макоми ролхо боиси пайдошавиирафтори инфиродии фард мешавад. Барои пасти чихату холати он чоме аз механизмияъне мачмуи вазифахое, ки тавассути онхо чомеа таъмини рафтори дилхохиаъзоёнашро вобаста ба макоми ишголкардаашон истифода мекунад.

Контроли ичтимоии рафтори одамон дар чомеатавассути механизми ичтимоикунонии фишори гурухи ва водошти ичтимои суратмегирад. Механизми ичтимоикунони дар чомеа вазифаи фарохамории кабулибешууронаи меъёру конунхои ягонаи рафтори ичтимоиро аз чониби хамагон ба душдорад. Яъне дар ин маврид инсон тахти назорати ботини рафтори худро руи шартуконунхои дар чомеъа эътирофшуда ба рох монда, худро норохат аз поймолдозии иншарту конунхо аз чониби дигарон хизб кунад. Вале рафтори инсонро на танхоконтроли ботини, балки гурухи низ метавонад ба мачрои намунаву меъёрхои ягонаиамал равнак созад. Чун мо пештар ёдовар шудем, инсон як замон аъзои чандингурухи ичтимои аст (оила, коллектив ва гайра) ва хар кадоме аз онхо барои чалбирафтори аъзоёнаш намунахои ягонаи рафторро дар худ нигох медоранд. Кулли гурухиниз чун пештара ба тарики гайрирасми яъне бе конун барномаи навиштае, ки риоянакарданашон боиси чавобгарии маъмури бошад, сурат мегирад. Чалби аъзоёни гурухвобаста ба ишголи макомашон дар гурух аз хамдигар фарк мекунад. Шахсиятхоидорои статуси баланд дар гурух хукуки маънавии таъгири меъёру одобу рафторрометавонад дар худуди муайян аз худ нишон диханду ин сабаби тахти сарзанишухатокори амали у нагардад. Бо истифодааз ин имконот ин шахсиятхо метавонанд тозагихои дар меъёру рафтори амалиаъзоёни гурухи худ ворид созанд, ки онро хеч гох ашхоси дигари дар зинаи пасткарор дошта, наметавонад, ба зимма дошта бошад.

Гайр аз шаклхои ёдоваршудаи контроли ичтимоидар чомеъа хамчунин назорати мачбури низ ба кор бурда мешавад, ки он василаимеъёру талаботхои ичрояшон хатми рафтору амали инсонро дар чомеъа ба танзиммедарорад. Эхтиёч ба он бо мурури афзудани теъдоди аъзоёни гуруххои ичтимоибештар мешавад, чун дигар танхо тавассути назорати бевоситаву вогузори бавичдон амали эшонро идора кардан номумкин мегардад. Дар ин маврид ба хайсивоситаи конгурус конунхо воситаи ичбори ва таргиботи расми, мавриди истифодакарор мегирад.