Интихобномаи бисёрзинаги

Аз руи шакли татбикшавияшон интихобномахоро боз ба ду гурух чудоменамоянд: а) якзинаги ва б) бисёрзинаги. Дар амалияи тахкикотхои сотсиологибештар аз интихобномаи бисёрзинаги, ки дар он объекти омузиш танхо пас тадричантай кардани якчанд зинаи чудонамои маълум мегардад, пайрави мешавад. Дар инмаврид мачмуи объектхои дар зинахои аввал чудошуда барои интихоби минбаъдатахкурси фарохам меоранд.Вобаста ба ин вохиди интихобии зинаи аввал ва зинахоиминбаъдаро аз хамдигар фарк

мекунанд. Объекти дар зинаи охирмуайяншударо, ки оиди он чамъоварии мавод мавриди назар аст, вохиди мушохидашаванда низ меноманд. Барои бамохияти ин шакли интихобнамои наздиктар шинос шудан мисолеро аз тачрибаипурсиши пешазинтихоботии яке аз шахрхо овардан хеле бамаврид аст. Аз чонибифармоишгар пурсиши 900 нафар дар назар дошта шудааст. Дар зинаи аввал аз хаштнохияи ба сифати вохиди интихоби сенохия аз се вилоят, ки аз хар кадомаш интихоби 300 нафари пурсидашаванда азчумлаи харду чинси хукуки дар интихобот интирок намудан дошта (респондент) дарназар аст, чудо карда мешавад. Дар зинаи дуюм барои мушаххас намуданипурсидашавандагон мо тибки интихобнамоии эхтимоли руйхати интихобкунандагонрогирифта, аз он чо онхоро берун меорем.Дар зинаи охир мо бо истифодаи методисистемноки кадами интихобро дар байни хонахои махаллахо муайян намуда, ба ичроиамали пешбинишуда огоз менамоем.

Хамин тавр аз мисоли фавкуззикр маълумгашт, ки мо хини ташкили тахкикоти сотсиологи махз аз интихобнамоии бисёрзинагипайрави намудем. Дар зинаи аввал бо истифода методи квотаги микдорипурсидашавандагон аз руи шумораи чинсиятхо мушаххас гардонида шуд. Дар зинаидуюм аз руи квотаи худуди нохияхо муайян гардида, баъдан квотаи синнусоли вакадами пурсиш дар махаллахо дакик гардонида шуд. Аз руи ин маълумотхо барои харяк анкетиёр варакаи интихоби, ки дар он махалл, синну сол, чинс ва дигараломатхои барои тахкикот мухими нафарони тахти пурсиш карор гиранда нишон додашудаат. Одатан ин гуна тартиби ташкили пурсиш дар холате, ки вохиди интихобихеле бузург буда, пайрави аз усули интихоби оддии эхтимоли ба парокандашавии бенизоми пурсидашавандагоноварда расонида метавонад, тавсия карда мешавад. Дар ин маврид хар як вохидиинтихоби тачассуми нуктаи вохиди дарачаихурдтар буда, он имконияти дар нуктахои нисбатан камтар таксим намудани интихобномаро фарохаммеорад. Яъне махаллахои бузурги пешбинишударо мухаккик тадричан бо мурури аз якзина ба зинаи дигар гузаштан махдудтар намуда, дарёфти пурсидашавандагонробарои анкетиёр осон мегардонад. Шахр ба нохияхо, нохияхо ба махаллхо, махалхоба хонаводахо, ахолии хочагихо ба нишондодхои пешбинишудаи демографитаксимбанди карда мешаванд.

Вале фаромуш кардан лозим нест, ки дармавриди пайрави аз интихобномаи бисёрзинаги эхтимоли ба интихобнома воридшудани хатоги нисбат ба шаклхои дигари ташкили интихобнома бештар аст. Яъне дархар як зина ба эхтимоли ба интихобнома ворид шудани хатоги меафзояд. Хамин тавраз як тараф интихоби бисёрзинаги агар ба ихтисори нуктахои гузаронидони пурсиш,сарфаи захирахои инсонию иктисоди овардарасонад, аз тарафи дигар онро эхтимоликохиши дакикияти маълумотхои ба даст овардашаванда дунбол месозад.

Объекти тахкикшаванда дар сотсиологияиамали, яъне умумияти интихоби, падидаест, ки дар худ як катор зиддиятунохамворихоро дорад. Чомеашинос бояд пайваста мадди назар дошта бошад, ки инобъект дар вокеъият чуноне ки тасаввур мешавад вучуд надорад ва он конструксия,истифодаи усулхои муайяни интихобнамои, шароитхои татбики мусохиба, мушохидав.г. аст. Вале дар амал аз назари аввал чунин менамояд, ки аз таркиби умумиятигенерали умумияти сахехи интихоби берун оварда шуда, онхое мавриди пурсиш карормегиранд, ки пешбини шудаанд. Вале дар амал чунин холати идеали на хама вактсурат мегирад. Дар холати дуруст ташкил намудани интихобнома низ дар баъземавридхо мумин аст чунин вазъият ба амал ояд, ки дар маврди гаштан ба хонахо ва пурсидани одамон баъзе азнафарони дар руйхат буда аз мадди назар дур меафтанд ва ё бо нафарони дигариваз мешаванд. Дар натича байни умумияти дар интихобнома пешбинишуда ва онхое, ки вокеан мавриди пурсиш карор гирифтаанд, фаркияти калон метавонад ба вучудояд. Хамин тавр мо ба чои як объектитахкикоти гайричашмдошт ду объектро ба даст меорем. Зеро ахёнан чунонки кайдкардем анкетёр ба хотири чустучуи рохи осони кор на онхоеро мепурсад, ки даррохнамояш нишон дода шудааст, балки нафарони осон дастрасшавандаро. Инро бомисоли зерин исбот кардан мумкин аст. Масалан ба зиммаи сотсиолог вазифаиомузиши афкори точикистониён оиди мухочирати мехнати гузошта шудааст. Зарфиятимафхуми «точикистониён» хеле васеъ буда, хар кас имконияти ба интихобнома воридшуданро дорад. Мачмуи хамаи ин гуна афродро бо мафхуми накшаи идеалии умумияти интихобии ишораменамоем. Вале амалан омузиши афкори ин умумият гайриимкон аст. Дар байни оннафароне хаст, ки алхол дар мухочирати мехнати, дар махбасхонахо ва дигарчойхои барои интервюер дастнорас хастанд. Ин гурухро лозим меояд, ки аз тахтиобъекти тархрезишаванда хорич намуда, умумияти интихобии вокеиро ба даст орем. Дар адабиёти илмиисохави навъи якумро объекти консептуали ва дуюминро тархрезишаванда меноманд.Яъне объекти концептуали ин конструкти иделии доираи мавзуи тахкикотиромуайянкунанда буда, объекти тархрезишаванда ин мачмуи барои мухаккик дастрасивохиди тахкикоти мебошад.

Хамин тавр бо назардошти он ки хамаинафарони эхтимоли воридшави ба умумияти генерали доштаро мо имконияти мавриди пурсиш карор доданронадорем, бинобар хамин хам дар натича умумияти нави генералиеро ба даст меорем,ки бояд махз дар асоси он интихобномаамонро тартиб дихем. Пас саволе ба миёнмеояд, ки ин ду умумият аз хамдигар бо чи фарк мекунанд? Умумияти авваламушкилоти дастрас будани пурсидашавандагони эхтимоли, махдудияти имконотимухаккикро ба инобат намегирад, барои он нишон додани зарфияти назариявиимафхуми ба объекти тахкикоти ишоракунанда мухим аст. Масалан дар мисолифавкуззикр мафхуми «точикистониён». Мисоли дигар, дар умумияти генералии башакли назарияви тархрезишуда тибки маълумотхои расмии омори 49% мард ва 51%занхо пешбини шудаст. Вакте ки сотсиолог вохидхои дастнорасро ихтисор менамояду тадрич ба вокеияти объекти тахкикот наздиктар мешавад ва мумкин аст акнунзарфияти умумияти генерали 43% мард ва 57% занхоро ташкил дихад ( ихтисоришумораи мардхо аз хисоби нафарони дар мухочирати мехнати, чойхои ислохотимехнати, шифохонахои рухи в.г. буда метавонад).

Барои бартараф намудани чунин мушкилот дар сотсиология пайваста таъкидмешавад, ки бояд мухаккик дар амалия на аз руи умумияти идеалии генерали, балкиаз умумияти вокеии генерали пайрави намояд. Саволе дигари дар робита ин казоватпешоянда он аст, ки баъдан пас аз анчоми пурсиш натоичи ба даст омадаро бахотири муайян кардани сатхи хатогии чойдошта сотсиолог бо кадом намунаиумумияти генерали бояд мукоиса намояд? Дар ин маврид мукоиса бо умумияти вокеиигенерали тавсия мешавад. Вале дар баъзе маврид ин ба эътибор гирифта намешавадва мукоисаи натоич бо умумияти идеалии генерали сурат мегирад, харчанд интихобдар заминаи умумияти вокеии геерали анчом дода шудааст.

Чунин душворихо одатан на танхо дар мавридитархрезии умумияти генерали, балки дар чараёни ташкил ва санчиши умумияти интихобиниз ба амал меоянд. Дар боло онхо ба ду гурух – тасодуфи ва гайрисистематикичудо шуда буданд. Онхо барои мухаккики камтачриба метавонанд омили сардаргичива рох додан ба хатогихои чидди шаванд. Сари вакт хал накардани ин мушкилот баудули байни интихобномаи каблан тархрезишуда ва хини анчоми тахкикот вокеан бадаст омада оварда мерасонад. Барои бартараф кардани чунин мушкилот дарчомеашиноси зарурати пайрави аз усулхои зерин тавсия мешавад – назоратиинтихобнома ( зиёд кардани вазни киёсии гуруххои гуруххои намерасидаги вакамкунии барзиёдатихо), таъмири интихобнома (ивази респондентхои дастнорас боафроди дорои сифатхои мутаносиб), назорати хамешагии тарзи пуркуниипурсишномахо в.г. Баъзе аз ин усулхои ислох, такмили интихобномаро мухтасардида мебароем.

Накшаипринципиали – стратегии тадкикот.

Манбаи асосии интихоби принципиали – стратегии тадкикот ин дарачаи дониши мо дар лахзахои чамъи далелхои тачрибави мебошад, ки аз он имконият дар равиши кор барои пешгири кардани фарзия пайдо мешавад.

Накшаи принспиали – стратегии тадкикотро аз ин чода метавон ба чахоршакл чудо намуд (накшаи 4).

1.Накшаи тахкиккуни. Иннакша пеш аз хама хангоме мухиммиятпайдо мекунад, ки агар объектитадкики барои мухаккик норавшан бошад васотсиолог атрофии пахлухои он ягон фарзияеро пешкаш намояд.

2. Накшаи тасвири тадкикоти хамон вакт дастрас аст, ки агар маърифати объектбарои пешбари кардани фарзияи тасвир мукамал бошад. Максади накшаи тасвиринишондоди хусусиятхои сифати ва микдорисохтори ичтимои, равандхо ва ходисот дар чомеъа мебошад.

3.Накшаи тахлили санчиши –тарзи нисбатан чиддитари чустучуитадкикот ба шумор рафта, он асосан, дар шароити доштани дониши хуб атрофипахлухои масоили омузиши истифода шуда, имкон медихад, ки назари тахмини бараси намоем. Максадинакша – тахкики алокахои функционали ва муносибатхои тасадуфи (нагохони) аст.

Асосхоигуногунчабхагии тахлили санчишии тадкикотро чустучуи бевосита ва дарксозии карорхои идоракуни ташкил медиханд.Бинобар дар ин гуна шакли тахлил ва дар холатхои дигар сотсиолог мантикитахлилии санчишро истифода мекунад. Аммо барои ташкили санчиши амали масоили хоса пайдо мешаванд. Вале фаркитахлили ин масоил аз тахлили – санчиши иборат аз он аст, ки тарики тахлили санчиши мухаккик далелхоро илманасоснок мекунад.

4.Накшахои такрори – мукоисавиитадкикот аз накшахои зикрёфта бо он фарк мекунад, ки бо ин тарз тамаюлхои равандхои ичтимои мукоиса карда шуда, далелхо дар вактхои муайян истифода мешавад. Тадкикоти мукоисавихамчунин дар фосилаи вакти муайян бароибаркарор кардани умумият ва чабахахои масоили ичтимои дар минтакахо мавриди истифодабари мешавад.

Хамин тавр дар накшае, ки зер тасвир медорем хусусиятгирихои хосаи хар як накшаи чудо карда шударо, ки бо худ талаботхоиташкилиро алохида ифода месозанд тачассум мекунонем. Вале тахлили амиктари онхоро баъдан мавриди тахлиларзёби меёбад.

 Гуногунчабхахагии накшаи тадкикот

 Аз ин ру бо баъзе чихатхои се навъи чустучуйии тадкикотхо тавччух медихем.

Таcвияви ё худ накшаи тахкиккуни.Дар сохаи нави тадкикот, он сохае, кимаводи вокеие нест ва объект номуаянмебошад, тадкик бо чустучуи умуми огоз мешавад. Бинобар истифодаи ин рох имкон медихад, ки дар оянда роххои тадкикроаз назари ифода ва шаклгири масъала, коргарди фарзия, муайян намоем. Накшаи такикии мазкур се мархилаи кори дорад:

1) Омузиши адабиёти мавчуда. Кор дар ин мархила аз тартиби пурраиномгуйи китобхо ва муайян кардани сарчашмахо шуруъ мешавад.

2) Сухбат бо шахсони масъул, хусусан мутахассисон кормандоне, ки баомузиш ва тахкики ин масоил машгуланд. Бояд бомаксадона номи ашхосеро, кибобати халли мавзуъ бо онхо машвараткарда мешавад, номнавис намуд.

Сухбат бо мутахассис чанд максад дорад. Пеш аз хама тавачух ба он дод, китартиби номгуйи китобхо, ки масоилимазкурро халу фасл менамоянд, ба гушаи фаромуши нарасанд. Сухбат бо хонандагон хамчунин бароичустучуй ахбор ахамиятнок аст. Масалан, мо кушиш менамоем масоили ичтимоиимуасиссаи комплекси харби – саноатиро омузем. Шахси аввале, ки мо бо у сухбатмекунем – яке аз рохбарони муассиса аст. Саволи аввалин ба у чунин бояд дода шавад, ки «Шумо ё каси дигар азёрдамчиёни Шумо ва хамкоронатон, метавонад ба мо бигуед, ки аз халли кадаммасоил муассиса ба мушкилот дучор гаштааст, чи пеш аз хама барои истехсолимасхулот ба Шумо монеъахо ру ба ру мегардонад?»

Дигар вазифахои ин навъи сухбат – чустучуи хуччатхои асоси, маълумотхо:картотекахо, протоколхо, карорхо, тавсияномахо, хисоботхо ва гайрахо мебощанд.Севум – фарзияхои аввалин аст.

Чунин навъи сухбат якчанд навовари ва махоратхо талаб мекунад. Бояд фазои ошкорои сухбатро ташкил дод. Баъдан баъзе холатхо чавобгарии шахсии хамсухбатро хини чавоб доданд бачунин саволхо ба инобат бояд нагирифт. Руи рост пурсидан лозим намеояд, ки «Кадомомилхо барои ин раванди таъсир мерасонад?». Бояд чунин саволгузори намуд: «Баъзехо мегуянд, чунин омилхо ба ин равандтаъсир мерасонанд?» Пас, фикри хамсухбатро фахмидан лозим аст. Дар чавобхои упайваста акидахои нав ифода меёбад, ё далелхои боэътимод медиханд. Бе майлухоиши мусохиб чавоб гирифтан бо чунинсаволхо хеле хатарнок аст. Хамсухбат ба саволхо чавоби вокеи намедихад. Ва бо мо низ муяссар намегардад, ки ба хадафихуд расем.

Мархалаи сеюм – мушохидавист. Ба мо саволномахои мураттаб шуда бароиомузиши мавзуъ дасрас аст, вале аз руи бахшхо наметавонем онхоро чудо кунем .

Ба максадона аст, ки дар чунин холат рафторинафарони нав омодаро ба ин муассиса мушохида кунем. Зеро, онхо назар батачрибадорон бе собика мебошанд. Бояд диккати асоси бо зидиятхо ва вазъиятхоигайри асоси, ки бештар шароити хубифаъолиятро тачассум мекунанд дихем. Чунки зиддият – ин баромадан аз меъёр,сархад аст.

Хамин тавр накшаи тасвия, асосан дар сотсиологияи амали арзишнок аст.Зеро, андешахоро метавонад бо истифодаи фаъолияти ин ё он муассиса тахкикнамояд. Накшаи тасвиявиро бояд аз усулхои намунави ва муаяни гирифтаниахбор фарк кунонид ва махз максадинакшаи тасвиявии ин пешгузоштани масъалахо ва пешниходи фарзияхо; намуна бароигузаронидани муоинаи услубхои мушаххаси равандхо, роххои ташкили хамаи тадкикотхост.Хамчунин вай дар хар холати накшаи стратеги ифода меёбад.

Накшаи тасвири

Максади он – тасвири системавии сифати ва шуморавии объект аст. Фарки оназ накшаи тасвияви он аст, ки хамаи унсурхо, ки тасвир мебояд шаванд, боядпешаки дар фарзияхои классификациони ва сохтори муайян гарданд. Хамин тавр, зарур аст, ки дар тасвиримафхумхои тачрибави ва бакайдгирии маълумотхо ба чиддият рафтор кунонид. Чамъи акбархо тавассути накшаи тасвири,асосан бо рохи монографияхо, хамчун интихоби тадкикотхо сурат мегирад: Дарусули дуюм зарурияти хисоби хатогихо ва дигар нишондодхои статистик(омори) – и тасвир мухим аст.

Намунахои навъи накшаю тасвирии тадкикот – пурсиши афкори мардум, ки дарон бахо ва мухокимаи ахоли атрофи масоили иктисоди, ичтимои, сиёси ва фархангиакс мегардад, мебошад.

Тадкикотхои (дискриптивнои ) бо табакабандии далелхо аз руи меъёрхоигузашта ( саволхо ), тасвири пурраисохтори предмет (мисол вакти холи) бо тасвири зарурии далехо чамъшуда,тамоюлхо, умумиятхои муоина ва чабхахоиичтимои – касби, ичтимои демографии, худуди – минтакави ва гайра, баохир мерасид.

Дар накшаи дискрипитивии алокаи байни нишондодхои ичтимои, афкори мардум омухта мешавад. Тасвир чундигар навхои тадкикот, наметавонандпурра бо далелхо бе хамагуна манбахои методологи таъмин бошад. Накши асосироинчо асосноккуни ва тартиби маводхоитачрибави мебозанд.

Накшаи тахлили – санчиши – хамчун тадкикоти стратеги истифода мешаваддар сурати пурра фахмонда додани фарзияхои. Максади накша – баркарор кардани алокахои фунсионали ватасадуфи дар объект ва равандхои ичтимои, барои амалинамоии санчиши амали ва ичтимои – чустучуйи карорхои идоравист. Санчиши ичтимои гохе бовоситаи таъсири максаднок дар объекти вокеи, гохе бо ёрии тахлили асосии ахбороиди объект, ки дар ин холат ба шароити санчиши аклони гузошта мешавад суратмегирад. Санчиши аклони баъзе холат дар маводхое, ки бо усули тасвир ба даст меоянд, дар холати доштани ахбори дуруст гузоронидамешаванд.