Васоити ахбори умум ва низоъ

1. Нақши ВАО дар пешгири ва ҳалли низоъ
2. ВАО омма, василаи муҳимтарин дар ҳалли низоъ

Дар шароити низоъҳои муосир васоити ахбори умум (ВАУ) тавассути ду роҳ метавонанд таъсирбахш бошанд: якум, ба одамон дар мавриди низои ба вуқӯъ пайваста маълумот диҳанд ва ба фаҳмиши мардум оид ба низоъ таъсир расонанд: дуввум, тавассути ВАУ ҷонибҳои манфиатдор мавқеъ ва андешаю дархостҳои худро изҳор мепиндоранд ва ҳамзамон бо нуқтаи назар, ақидаҳо, талабот, инчунин эродҳои тарафи дигар роҷеъ ба амали хеш ошно мегарданд. Дар ин раванд ВАУ ба маънои васеаш нақши миёнаравро иҷро мекунанд.

Нақши зерин аз ҷониби гурӯҳи коршиносон оид ба таҳлили низои Пажуҳишгоҳи дипломосии бисёрзинаи Вашингтон таҳия гардидааст ва дар он ВАУ (зинаи 1Х) дар маркази ҳамаи ҷонибҳои даргир ҷойгир шуданд.

1.Ҳукумат

2.Ҳалли оқилонаи низоъ

1. Ҳалли низоъ аз рӯи қарордоди тиҷорати

4.Шаҳрвандони алоҳида

5.Тақиқот омӯзиш, Маърифат

6.Фаъолнокӣ

7.Ҳалли низоъ тавассути дин

8.Маблағгузори

9.ВАУ Муошират афкори умум

Тавре ки аз нақша мебинем, ҳамаи иштирокдорони низоъ, аз ҷумла одамони одӣ, асосан тавассути ВАУ бо низоъ шинос мешаванд. Табодули назар мекунанд ва бо ҳам роххои ҳалли онро меҷӯянд. Маҳз ВАУ метавонанд ба низоъ равшании бештар андозанд ва ҳар як ширкаткунандаро бо фикру ақида ва амалҳои тарафҳои даргиршинос намоянд.

ВАУ аз нигоҳи мавқеи иҷтимоӣ низ муҳим мебошанд, зеро одамонро ба таври амудӣ ва ҳам уфуқӣ бо ҳам мепайванданд.

Агар намод (модел)-и секунчаи иштирокдорони низоъро, ки аз ҷониби Ҷон Пол Ледерак (Ледерак, 1999) тартиб дода шудааст, истифода барем, нақши стратегии кормандони ВАУ баръало собит мегардад:

Сатҳи иштирокдорон

Зинаи 1: Рохбарияти олӣ Таваҷҷӯҳ багузаронидани музокирот

дар сатхи олӣ; оташбас бо миёнаравии

Сиёсӣ/ ҳарбӣ/динӣ роҳбарони намоён

Роҳбарони намоён

Зинаи 2: Қатори миёна семинарҳо доир ба ҳалли масъалаҳо

Роҳбарон омӯзиш оид ба низоъ

Комиссияҳои мусолиҳа

Роҳбарони дорой эҳтиром дар

бахшҳои гуногуни чомеа

Роҳбарони қавмй/динй Зиёиён/ Иқдомҳои сулҳҷӯёнаи

Роҳбарони ташкилотхои хайрия дохилигурӯҳӣ

Зинаи 3: Сатҳи ҷамоат

Ва шаҳрвандони одй – кумитаиҳои маҳаллии мусолиҳа

Рохбарияти маҳаллй, Чорабиниҳои омӯзишӣ

CFX,, равшанфикрони Кохишдихии хурофот

ҷамъиятй, рохбарони

маҳаллии соҳаи

тандурусти

Нақшаи Ледерак бунёди сулҳро чун ҷараёни мураккаб, ки дар он намояндагони ҳамаи табақаҳои ҷомеа иштирок доранд, инъикос мекунад.

Васоити ахбори умум х, амчун сохтор асосан дар сатхи миёнаи чамъият карор гирифтаанд, хдрчанд аз нигох, и фаъолияти ширкаткунандагон ба хар се зинаи чомеа алокамандй доранд. Агар хайати макомоти рохбарикунандаи ВАУ бо зинахои болой ва миёнаи иштирокдорони низоъ робитаи зич дошта бошад, пас хабарнш орон бо зинахои поини низоъ сарукор доранд. ВАУ дар тамоми зинахои чомеа ба иштирокдорони низоъ таъсир гузошта. кобилияти сулхчуёнаи нотакрор доранд.

Икдидори дигари ВАУ бар он асос меёбад. ки мувофики секунчаи Ледерак, онхо метавонанд хам ба таври уфуқӣ ва хам амудӣ озодона ҳаракат намуда, дар тамоми зинаҳо ва дар дохили хар як зина фаъолият дошта бошанд.

Ҳаракати уфукии ВАУ маънои онро дорад, ки кормандонашон бо ширкаткунандагони як зинаи низоъ сарукор гирифта. ба табодули афкору маълумот миёни онҳо мусоидат мекунанд. Ҳаракати амудии ВАУ дар дастрас кардани мавод аз зинаи иоин ва умумимиллй гардонидани он зохир меёбад. Дар дитар холат кормандони ВАУ руйдодхои зинаи олиро ба маълумоти иштирокдорони зинаи поин мерасонанд. Х, амин тавр, бо рох, и осон гардонидани мубодилаи афкор миёни зинах, ои боло ва поин, ВАУ макомоти рохбарикунандаро бо одамони одй мепайванданд, ки ягон сохаи дигар чунин корро анчом дода наметавонад.

1.2. ВАУ шамшерест дудама Баъд аз дахолат ба низоъ ВАУ ба шамшери дудама таблдил меёбад: аз як тараф, хабарнигории касбӣ метавонанд барои танзим ва халли низоъ мусоидат намояд. Аз чониби дигар. фаъолияти игвогаронаи рузноманигорон боиси тезутундшавии вазъият хохад шуд.

Рузноманигории босифат (сулхпарвар) дар миёни гуруххои кавмию нажодй хамдигарфахмиро таъмин сохта, онлоро ба василаи хабаргузории вокеъбинонаву холисонаи бидуни х, амагуна овозахои бардуруг ба хам мепайвандад. Дар навбати худ. рузноманигории пастсифат (мочарочуй) тавассути нишон додани фаркхо. сиё^ кардани якдигар, таргиби ифротгарой, махдуд намудани ташаббусхои созанда дар раванди низоъ накши манфиро ичро мекунад.

Илова бар ин, дар чах, оне, ки ВАУ руз то руз нуфузи бештар пайдо карда истодаанд, чонибхои низоъ кушиш менамоянд, ба расонахоиВасоити ахбори умум ва низоъ хабарй таъсир расонида, онхоро хамчун воситаи таргиботии худ истифода баранд. Дар ин холат ВАУ бонд мавкеи бетарафиро нигох дошта, нагузоранд, ки хеч як аз тарафхои низоъ онхоро мавриди суистифода карор диханд.

1 .3.Бозан ешии рузноманигори

Дар маврид махсусан, дар огози низоъ ва хангоми ба тарзи пушида нараён гирифтани он, рузноманигори _{таваҷҷуҳи} ВАУ ба мочаро камтар аст. Шоядсабаби

бепарвоии расонахои хабарй дар он бошад, ки рузноманигорон наметавонанд ин холати низоъро чун сарчашмаи иттилооти тоза ва барои хонандаву тамошобинон чолиб истифода баранд. Х, амзамон бештари хабарнигорон ба мавзуи низоъ назари манфй дошта, аксаран аз инъикоси он канора мечуянд. Аммо ВАУ бояд махз дар хамин мархила накдш бунёдкорона дошта бошанд. Зеро расонахои хабарй дар мархилаи аввали низоъ ба воситаи огахсозии мардум ва равшанй андохтан ба масъалахои мубрам метавонанд сахми худро дар халли мочаро гузошта, имкони ба зуроварй табдил ёфтани онро махдуд намоянд.

Бозандешии се асли рузноманигори Се асли рузноманигории муосир – бегаразй, бетарафй ва мувозинат чун арзишх, ои бунёдй к; абул шуда, имкони инъикоси созандаву х, амачонибаи низоъро таъмин мекунанд. Рузноманигории сулх, парвар бояд бо такя ба ин арзиш^о дар х; алли низоъ сах; мгузор бошад.

Бегарази

Ба рузноманигорон одатан муносибати бегаразонаро дар инъикоси руйдод^о меомузонанд. Онх, о бояд танх, о чун мушох; идагар аз раванди вок, еа иттилоъ дих, анд. Аз тарафи дигар, рузноманигор наметавонад х, амзамон мушох, идагари бетараф бошад. Намоди беааразии рузноманигори дар назар дорад, ки хабарнигорон нисбат ба руйдодхр худро дар канор дошта, набояд ба эхросот дода шаванд. Аммо дар вок, еият рузноманигорон узви чомеа мебошанд ва «дар як киштй бо дигаронанд». Бинобар ин, х, ар вок; еае, ки дар Чамъият рух медих, ад, ба онх, о низ таъсир мегузорад. Рузноманигори сулх, парвар кушиш мекунад, ки асли руйдодро аз аввал то охир во^еъбинона дарк намуда, онро бегаразона ба чомеа пешних; од созад.

Бетарафӣ

Аз рузноманигорон ҳамчунин дархост мешавад, ки миёни ҷонибҳои даргир бетарафиро ихтиёр намоянд. Аз нигоҳи мантиқӣ, дар ҳолати низоъ хабарнигор бояд нисбат ба ҷонибҳо ҷабрдидаву азиятдиҳанда мавқеи бетараф дошта бошад. Пекин барои рузноманигории сулҳпарварона чунин муносибат ба масъала нопазируфтанист, зеро ба он унсури адолатҷуй хос аст. Аз ин хотир, мафхуми бетарафиро ба маънои васеътар бояд фаҳмид. Ҳангоми инъикоси руйдодҳо муносибати зеҳнии рузноманигорон ногузир аст. Хабарнигорони сулҳпарварро лозим меояд, ки дар чаҳорчубаи фарохтари асли бетарафй мавқеи шахсии худро нисбат ба воқеа огоҳона зоҳир созанд.

Мувозинат

Инъикоси яксон ва баробари мавқеи ҷонибҳоро дар низоъ рукни дигари рузноманигории муосир ба шумор меравад. Дар ин замина рафтори ҳар ду тараф бояд ба тарзи баробар ва холисона шарҳ, дода шавад. Вале дар ҷомеаҳои гирифтори зуроварии сохторй ва номувозинатии қувваҳои сиёсй (махсусан, дар кишварҳои ҷаҳони сеюм) истифодаи ин асл имкон дорад ба фоидаи тарафи азиятдиҳанда сурат пазирад. Дар ҳолате ки аз сабаби нобаробарии имконот тарафи ҷабрдидаи низоъ наметавонад дар танҳой барои адолат мубориза барад, магар метавон инъикоси яксони мавқеи ҷонибҳоро таъмин намуд? Бинобар ин, рузноманигории сулҳпарвар бояд ба тарафи азиятдида бештар таваҷҷух, карда, ба ин восита баҳри баробарии имконоти ҷонибҳо дар низоъ кушиш намояд. Баръакси ин, инъикоси яксони руйдод ва мавқеъҳо метавонад боиси афзудани нобаробарй ва тезутунд шудани вазъият гардад.

Аз ин ру, дар рузноманигорй аснои шарҳу тавзеҳи низоъ тағйири усул зарур аст. Дар зер ҷадвали шакли нав оварда шудааст. Он аз ҷониби хабаргузории байналмилалй ки дар Лондон чойгир буда, дар бахши васоити ахбори умум ва низоъ фаъолият дорад, таҳия гардидааст.

Сулх ва низоъ ду неруи харакатдиҳандае мебошанд, ки хамеша кисми таркибии таҷрибаи инсонй ва воқеияти махаллй, миллй ва ҷаҳониро ташкил медиҳанд. Омузиши ин равандхо шояд аз тамоми пажухишхои илмии чахони имруз мухимтар бошад. Яъне донистани он, ки мочаро чй гуна cap мезанад, чй тавр чараён мегирад ва чй сон хдёти мардумро тагйир медихад, инчунин бо кадом роху восита мо низои хушунатомезро хал мекунем ва шиддати онро ба натичаи созандаву дигаргунихои мусбат табдил медихем, ахамияги аввалдарача дорад. Ин китоби дарсй ду кдринаи бунёдиро пешниход менамояд: 1) имкони омузиши илмии низои ичтимой ва сулх; 2) имкони дахолати созанда ба низоъ, ки тагйироти мусолиматомез ва хамзистии осоиштаро таъмин мекунад. Асли масъала дар он аст, ки мо чй гуна онхоро дар хаёти рузмараамон, фаъолияти фархангистону донишгоххо, раванди муошират ва рафтори ичтимоиву сиёсй татбик, месозем.

Точикистон нахустин кишвари Осиёи Марказист, ки чунин дастури илмии хаётан мухимро барои донишчуён тахия кардааст. Ин сабаб ва заминаи таърихй дорад. Дар раванди ба даст овардани истикдолият Точикистон ба душворихои чанги хонумонсузи шахрвандй ру ба ру шуд, вале сарфи назар аз ин, тарафхои даргир тавонистанд гуфтушунидро намоянд ва ба низои мусаллахона хотима бахшанд. Тачрибаи сулхи точикон аслан бехтарин намунаи он мавзуъхоест, ки дар ин китоб баррасй шудаанду мавриди омузиши донишчуён карор мегиранд. Зиёда аз ин, дар Точикистон мисолхо ва гояву равандхои зиёди марбут ба вазъиятхои низоъ ва мусолихаро метавон мушохида кард, ки мавриди пажухиш карор до дани онхо аз ахамият холй нест. Водии Фаргона бо сархадот, ахолй ва захирахои фаровони табий сарчашмаи бузурги масъалахои халталаб аст: чй гуна миллатхои ба хам вобаста метавонанд мушкилоти муайянро, аз истифодаи муштараки захирахои табий то масъалахои миллию хукукй, мухокима ва хал намоянд?

Дар Точикистон бисёр холатхои дигаре низ мавчуданд, ки донишчуён метавонанд мавриди омузиш, пажухиш ва корбасти амалй карор диханд. Масалан, чй гуна метавон муносибати эхтиромонаи байни давлат ва динро дар чумхурй ва, умуман, минтака ноил шуд? Чй тарз метавон масъалахои сархадй ва муносибатхои байналмилалиро дар чунин як минтакае хал кард, ки фарогири кишвархои Афгонистон, Узбекистан, К^иргизистон, Чин ва Покистон аст – минтакае, ки дар он бунёди муносибатхои устувори байнидавлатй ва таъмини сулхи бардавом ба осонй даст намедихад? Чй сон метавон низоъхои дохилй ва минтакавии марбут ба захирахои табий – об, нафт ва газро бартараф кард? Чй тавр дар ин минтака хамзистии миллатхоро метавон таъмин кард ва хамзамон ба рушди хуввияти миллй мусоидат намуд?

таъсири фаъолияти хамаруза кормандони ВАУ одатан на ба шароити вокей. балки ба тарафхои даргир ва масъалахои фаврй таваччухи бештар зохир мекунанд. Чунин тарзи корбарй маъмулан ба рузноманигорон имкон намедихад, ки низоъро хамачониба дарк ва инъикос намоянд.

Ду намоди тахлили низоъ, ки аз суи олимони гарбй – Дуган ва Дочерти пешниход шудаанд. метавонанд ба рузноманигорон дар фахмиш ва баррасии сабабхои вокеии низоъ кумак расонанд.

Амит Дахал

Намоди Дуган (1996) ба рузноманигорон барои дарки масъалахои дар паси низоъ истода ёрй мерасонад. Он дар асоси тачрибаи амалй тахия шудааст. Дар яке аз мактабхои дурдасти Вирчинёи Шимолй (ИМА) дар байни гуруххои донишчуёни сиёхпуст ва сафедпусти амрикой низои зуроварона рух дод. Дар он шабу руз васоити ахбори умум ва дигар сарчашмахо гузоришхои худро ба зухуроти зуроварй ва масъалахои фаврии бахсангез бахшида буданд. Аммо Дуган ба ин мочаро аз мавк; еи дигар бахо дода, пажухиши хуби илмй дар бораи масъалахои пасипардагии низоъ анчом дод. У дар чараёни тадкикоташ муайян кард, ки муносибати байни ин ду гурух дар заминаи тачрибаи гузашта пуршиддат гардидааст. Дуган равшан сохт, ки низои мазкур аз шароити мактаб сарчашма мегирад, зеро дар он чой доштани нажодпарастй миёни хонандагонро хеч гох мавриди баррасй ь; арор надодаанд. Дар намоди кашидаи хеш у мактабро «зернизом» номид ва хулосааш аз тадкдкоти хамачониба ин буд, ки низоъ решахои амик, тар

дорад ва ба масъалаи нобаробарии нажодй дар чомеаи ИМА, яъне ба «низом» вобастааст. Рузноманигорон метавонанд намоди Дуганро истифода карда, масъаларо то пахши гузориш хдмачониба омузанд. Дар зер якчанд суоли марбут ба рузноманигорон аз чадвали Дуган оварда шудааст:

2.Муносибати байни гурух^ои дар низоъ иштирокдошта чй гуна аст?

3.Муносибат дар гузашта чй гуна буд ва он ба низоъ чй таъсир расонид?

4.Нак, ши мух, ит (сатх, и зернизом) дар низоъ чй гуна аст? Ба ибораи дигар, низоъ дар сатх, и зернизом (созмон, чомеа, х, амсоягй) заминах, о дорад?

5.Оё низоъ дар чах, орчубаи масъалахри сохторй дар сатх, и васеътари Чомеа ба миён омадааст (масалан, к, онунх, ои х, ук, ук, вайронкунанда, нажодпарастй)?

6.Дар сатхдои гуногун кадом амалх, о бояд ба инобат гирифта шаванд (баррасии ма взуъх, ои мубрам, бех, тар кардани муносибат ва мухркимаи масъала^ои сохторй дар сатх, и низом ва зернизом/?

7.Кушишх, о бояд бештар ба кадом сатх, равона карда шаванд? Оё тавачЧУ*! ба сатх, и кунунй кофист?

Дочерти оид ба тахлили низоъ (се дунё)

Намоди Дочерти барои баррасии низоъхои густурдаи чомеа воситаи нихоят мухим аст. Он бар боваре бино шудааст, ки инсонхо хамзамон дар дунёхои моддй, ичтимой ва рамзй зиндагй мекунанд ва нобаробарии байни одамон дар хар як аз ин оламхо боиси cap задани низоъ мешавад. Барои ба таври иурра инъикос кардани низоъ мо (рузноманигорон) бояд сарчашмахои моддй, ичтимой ва рамзии онро омузем (Дочерти, 2001).

Камбизоатй, бекорй ва нобаробарии иктисодй нишонаи номувозинатии муносибатхо дар чахони моддй мебошад. Якчанд тадкикоти байнисохавй алокаи мустакимро миёни камбизоатй, нобаробарй, бекорй ва шаклхои гуногуни зуроварии сиёсии гурухй муайян кардаанд.

Макоми ичтимоиву бехбудии иктисодй барои хар як фард ва гурух мухим ва зарур мебошанд. Сарфи назар аз шакли чомеа. дар он низомхо, сохторхо, меъёрхои ичтимой ва арзишхо ба манфиати гуруххои муайян хизмат мекунанд (дар заминахои нажодй, кавмй, мазхабй, фархангй, забонй, минтакавй, чинсй ва хоказо) ва хамзамон манфиатхои дигаронро ба инобат намегиранд. Ин холат ба иштирок дap ҳаёти ҷамъият ва пешрафти баъзе гурӯҳҳои қавмй халал расонида, заминахои сохториро барои низоъхои ичтимой фарохам меорад.

Мо дар замони худшиносй умр ба cap мебарем. Аксари одамон хуввияти худро ба решахоикавмй, фархангй ва мазхабиашон пайваста, аз ин арзишхо ифтихор мекунанд. Барои пайдо кардани хисси эхтиром ба худ дар замони муосир шахе бояд нисбат ба хештан ва гурухаш ак, идаву тасаввуроти мусбат дошта бошад. Вакде ба чунин бовару пиндор чизе тахдид мекунад, одамон дар газаб шуда, метавонанд ба зуроварй рох диханд.

Бо вучуди ин, барои фахмиш ва инъикоси хамачонибаи низоъ рузноманигорон бояд пахлухои гуногуни онро ба назар гиранд. Онхо инчунин пешрафти дохилии дунёхои моддй, ичтимой ва рамзиро бояд дарк намоянд. Агар фарде ва ё гурухи одамон худро дар дунёхои моддй, ичтимой ва рамзй дар хатар эхеос кунанд, хатман ин холат зуровариро имконпазир месозад.

Ч, адвали зерин чанд суол пешниход мекунад, ки рузноманигорон онхоро