Маълумоти метрологии воситахои ченкуни
Усулҳои бамеъёрдарории ВЧ.
Усулҳо ва воситаҳои ченкунӣ.
Усулҳои бамеъёрдарории В.Ч.
Тадқиқи тавсифи метрологии воситаҳоиченкунӣ дар лабораторияҳои махсус гузаронида мешавад.
Барои таъмини муқоисаи натиҷаи тадқ,фосилаи мазмуни бузургиҳои физикавӣгузашта мешавад, ки он чен карда намешавад, лекин ба хатогии ВЧ таъсирмерасонад мерасонад. Ҷамъи ин фосилаҳоро усулҳои бамеъёрдаровардашудаи ченакменоманд.
Вобаста ба талаботҳоимеъёрӣ, барои муайян кардани хатогии асосии ВЧ ин фосилаҳои тағирёбиро ҳисобкардан даркор:
– Бузургиҳое,ки дар шароити меъёри хатогии тағирёбиашон аз 35% зиёд нестанд.
– дигар бузургиҳое,ки асбобҳои ченкунӣ дар шароити меъёрии хатогии асосиашон аз 35% – 50% бо муқоисаиэталонҳои ВЧ бо ВЧ зиёд нестанд.
– Бузургиҳоифизикавии таъсиркунанда гуфта бузургиҳоеро меноманд, ки ба андозаи бузургиҳоиченшаванда ва натиҷаи ченак таъсир мерасонанд.
Воситаҳои ченкунӣ (ВЧ).
Шиносои бо воситаҳои ченкунӣ
А) Воситаҳои ченкунӣ– ин воситаҳои техникие, ки барои ченкунӣ истифода мешавад, ва тавсифи бамеъёрдаровардашудаи метрологӣ дорад. Инчунин бузургиҳои физикавӣро нишон медиҳадва як мудати муайян нигоҳ медорад.
Воситаҳои ченкунии корӣ – ин воситаҳои ченкуниест,ки маълумоти ченакро дар барои тавсифи объектҳо пешниҳод мекунад. Ҳамаи воситаҳоиченкунӣ ба чунин гурӯҳҳо тақсим мешавад:
– ченакҳо
– асбобҳои ченкунӣ
– ченакҳои тағирёбанда
Б) Асбобҳои ченкунӣ – ин воситаҳои ченкуние,ки барои ба даст овардани бузургиҳои доимиифизикавӣ таъин шудааст.
В) Эталонҳо:
Бо воситаи эталонҳои якумдараҷа воҳиди бузургиҳои физикавиро нишон медиҳанд.
Ба эталонҳои якум дараҷа дохил мешаванд:– эталонҳои давлатии якумдараҷа, давлатӣ, миллӣ
Эталонҳо ба чунин гурӯҳҳо тақсим мешаванд.
– эталонҳои – дуюмдараҷа
– эталонҳои шоҳид
– эталонҳои – нусха
– эталонҳои муқоиса
Таснифи воситаҳоиченкунӣ.
Дараҷаи аниқивоситаҳои ченкунӣ.
Таҳқиқ ва тастиқи воситаҳои ченкунӣ.
Таснифи ВЧ
Воситаҳои ченакбарои муайян намудани бузургие истифода мешаванд, ки ба татбиқи воҳидҳояшон дарҶумҳурии Тоҷикистон мутобиқи тартиби муқарраргардида иҷозат дода шудааст вабояд ба шароити истифода ва талаботи муқарраргардида мувофиқ бошанд.
Қарорҳои ба гурӯҳивоситаҳои ченак нисбат додани таҷҳизоти техникӣ ва муқаррар намудани фосилаибайни мутобиқатро мақомоти ваколатдори ҲукуматиҶумҳурии Тоҷикистон қабул мекунад.
Воситаҳои ченаке,ки фарогири талаботи қонунгузории метрологиянд, таҳти назорати хадамотиметрологӣ қарор мегиранд. Ҳеҷ кас ҳуқуқ надорад, ки воситаҳои ченаки таҳтиназорати қонунгузории метрологӣ қарордоштаро то дар он гузоштани мӯҳри назорати мутобиқат истифода барадва ё барои истифода бурдан нигоҳ дорад.
Воҳиди (бузургиҳои) ченакро ВЧ нишонмедиҳанд ва ченкунӣ низ бо ёрии онҳо гузаронида мешавад.
Ҳамаи ВЧ ба гурӯҳҳои зерин тақсиммешаванд: – андозаҳо асбобҳои ченкунӣ; таҷҳизотҳои (установка) ченкунӣ ва низомҳоиченкунӣ Андозаҳо – ё андозаи бузургии физикавӣ – ин ВЧ аст, ки барои таҷдид ванигоҳдории бузургиҳои физикавии як ё якчанд андозаҳо дода шуда, таъин шудааст.
Доимо барои ченакӣ ҷамъи ВЧ (андозаҳо,ВЧ, асбобҳои ченкунии тағирёбанда) истифода мешавад. Ин намуди истифода чандхел ВЧ-ро таҷҳизот ченкунӣ меноманд.
Агар дар объекти ченкардашаванда якчанд асбобҳои ченкунӣ истифода шавад – Низоми ченкунӣ меноманд: масаланстанцияи барқию
Дараҷаи аниқии ВЧ
Дараҷаи аниқии ВЧ – ин ҷамъи тавсифе,ки дар намудҳо ВЧ истифода шаванда мебошад.
Дараҷаи аниқии, ҳадди аниқии ВЧ вадигар тавсифи метрологӣ, ки ба саҳеҳи таъсир мерасонад, нишон медиҳад.
Дараҷаи саҳеҳӣдар ҳуҷҷати зерин дода шудааст ГОСТ 8.401.80, НДЧ (ГСН) Дараҷаи саҳеҳии ВЧталаботҳои умумӣ.
Дараҷаи саҳеҳии ВЧ бо рақам, ҳарфҳова дигар нишонаҳо ифода мешавад.
Таҳқиқ ва тасдиқи ВЧ
Тасдиқи навъи воситаҳои ченак
Дар соҳаҳое, китаҳти назорати давлатии метрологӣ қарор доранд воситаҳои ченак ҳатман санҷида,сипас навъи онхо тасдиқ карда мешавад.
Қарори тасдиқкардани навъи воситаҳои ченакро мақомоти ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистонқабул менамояд ва он бо тасдиқномаи навъи воситаҳои ченак тасдиқ карда мешавад.Мӯҳлати амали тасдиқномаи мазкурро ҳангоми додани он мақомоти ваколатдори ҲукуматиҶумҳурии Тоҷикистон муқаррар мекунад.
Навъи тасдиқгардидаивоситаҳои ченак ба Реестри давлатии воситаҳои ченак дохил карда мешавад, ки инкорро мақомоти ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҷо меоварад.
Воситаҳоиченакро мақомоти ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоxикистонбо мақсади тасдиқи навъи онҳо месанҷад.
Бо қарори мақомотиваколатдори Ҳукумати Xумҷурии Тоxикистондигар ташкилотҳои махсус низ метавонанд ба сифати марказҳои давлатии санҷиши воситаҳоиченак аккредитатция (мансуб) гардонида шаванд.
Барои санҷишнамунаҳои воситаҳои ченак бояд ҳамроҳи санадҳои дахлдори меъёрию истифодабарӣ,бо тартиби муқаррарнамудаи мақомоти ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистонпешниҳод карда шаванд.
Мутобиқативоситаҳои ченакро ба навъи тасдиқгардида дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон мақомотидавлатии хадамоти метрологии маҳалли ҷойгиршавии истеҳсолкунандагон ёистифодабарандагон таҳти назорат мегиранд.
Ба рӯи воситаҳоиченаки навъи тасдиқгардида ва ба рӯи ҳар нусхаи дахлдори ҳуҷҷатҳои истифодаи он аломати тасдиқкунандаинавъи воситаҳои ченак гузошта мешавад.
Агар ягон ВЧ навро, корхонаҳое, ки истеҳсоли он иҷозатнома доранд,истеҳсол карда бошад, ё аз хориҷа воридот шуда бошад, бояд таҳкид ва намуди онтасдиқ карда шавад. Ин амалро дар маркази давлатии таҳқиқи ВЧ (ГЦИСИ) иҷромекунанд ва ВЧ –ро дар реестри давлатӣ ба қайд мегиранд.
Барои озмоиши ҳуҷҷатҳоизеринро ба МДТВЧ пешниҳод кунад:
– намунаҳои ВЧ
– барномаиозмоиши намуди ВЧ
– шартҳои техники(ТУ)
– ҳуҷҷатҳоиистифодабарӣ (агар ВЧ воридот шуда бошад ҳамаи ҳуҷҷатҳояш бо забони тоҷикӣ)
– ҳуҷҷатҳои меъёри оиди санҷиши
– намуд ва сурати ВЧ
– иҷозати истеҳсолкунанда,ки дар матбуот чоп шуда бошад.
Ченкунӣ
Натиҷаи ченкунӣ ва тавсифи он.
Намудҳои ченкунӣ.
Усулҳои иҷрои ченкунӣ
1. Натиҷаи ченкунӣ ва тавсифи он.
Ченкуни ин ҷамъиамалиётҳо бо истифодаи воситаҳои техникӣ, нигоҳдории бузургиҳои физикавииченак, ки таносуби андозаҳои ченшавандаро бо бузургиҳои он таъмин мекунад
Аниқии натиҷаи ченак гуфта яке азтавсифи вайро мегӯянд, ки наздикии саҳви ченкуниро ба сифр (0) инъикос мекунад. Савҳи натиҷаи ченкунӣ – ин тамоминатиҷаи ченкунӣ аз мазмуни ҳақиқии андозаҳо ченшаванда мебошад. Дар амал бошадба ҷои мазмуни ҳақиқӣ, мазмуни воқеии андозаҳои ченшавандаро истифода мебаранд.
Саҳви доимии ченкунӣ гуфта, ҷамъи саҳвинатиҷаи ченкуниро меноманд, ки бузургиҳои физикавии ченак дар вақти ченкунӣдоимӣ мемонад ё мунтазам иваз меёбад.
Саҳви тасодуфии ченкунӣ – гуфта ҷамъихатогиҳо, ки тасодуфи ҳангоми ченкунии андозаҳо такроран рӯй медиҳад, меноманд.
дар ин ҷо Q –мазмуни андозаи ченшаванда;
F –дигар ададҳои тағирёбанда (функция);
X1 …..Xn – андозаҳое, ки бевоситанишондодаистодааст.
2. Намудҳои ченкунӣ
Натиҷаи ченкунӣ ҳама вақт бо бузургӣнишон дода мешавад, ки воситаҳои ченкунӣ онро нигоедоранд ва инъикос мекунадифодаи ченак ин гунна аст:
Дар ин ҷо:
Q – бузургииченшаванда:
q – мазмуни ададии бузургии ченшаванда (нишондоди воситаи ченак).
– бузургие, ки воситаҳои ченак нигоҳ медорад ванишон медиҳад.
Ченкунӣ чор хел мешавад:
бевосита,
бавосита,
муштарак,
маҷмӯъ
1. Ченкунии бевоситагуфта, ченкуниро меноманд, ки мазмуни бузургии ченшавандаро бевосита дар ВЧ ҳосилмекунанд. Мисол ченкунии вазн дар тарозу чунин ифода мешавад: Q = cX дарин ҷо:
Q –мазмуни андозаи ченшаванда;
С- адади доимӣ
X –андозае, ки нишондодаистодааст.
2. Ченкунии бавосита гуфта ченакроменоманд, ки мазмуни бузургиҳои ченшавандаро дар асос натиҷаи ченкунии якчандбузургиҳо ҳосил мекунанд, бо ҳам алоқаманд аст. (масалан муайян кардани ҳаҷми ҷисмдар натиҷаи ченакӣ) Чунин ифода мешавад.
3. Ченкунии муштарак, гуфта ченкуниияквақтаи ду ё якчанд бузургиҳои якхеларо барои муайян кардани алоқамандии байнионҳоро, меноманд. (масалан, ченкунии ҳарорат ва заччии модда)
4. Ченкунии маҷмӯъ гуфта ченкунии яквақтаиякчанд бузургиҳои якхеларо, ки мазмуни бузургии ченшавандаро бо роҳи ҳаллинизоми баробариҳое, ки дар натиҷаи ченкунии ин андозаҳои боҳам вобастагӣ дошта ҳосилмекунанд, меноманд: (масалан: муайян кардани вазни санги набор (маҷмӯъ), ки танҳовазни яктоаш аниқ аст).
3.Усулҳои иҷрои ченкунӣ
Усулҳои ченкардан(ченкунӣ) бояд тибқи усулҳое,ки бо тартиби муқарраргардида тавсия шудаанд, анҷом дода шавад.
Тартиби таҳиявутавсияи усулҳои ченкуниро мақомоти ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоxикистонмуайян мекунад
Усулҳои иҷрои ченкуни(УИЧ – МВН) – дар стандарти зерининъикос шудааст: ГОСТ 8. 563 – 96. «НДЧ. Усулҳои иҷрои ченак» мувофиқи ин стандарт усулҳои иҷроиченак УНЧ – ин ҷамъи амалиёт ва қоидаҳое мебошад, ки иҷро он, ҳосили натиҷаҳоиченакро бо саҳви аниқ таъмин мекунад.
Мақсади аттестацияи УИЧ – ин тасдиқиимконияти ченкунӣ аз рӯи усули додашуда бо саҳве, ки ҳадди дар ҳуҷҷатҳои УИЧнишон дода шудааст, намегузарад, мебошад.
Намудҳои ва усулҳои ченкунӣ.
Эталонҳо ва нақшаитафтишот.
Калибровка ва санҷиши воситаҳои ченкунӣ.
Эталонҳо ва нақшаи тафтишот.
Ҳамаи бузургиҳои ченак бевосита бо ёрииэталонҳои давлатии якум дараҷа нишон дода мешавад.
Этоноли якумдараҷа – ин эталонест, китаъмини аниқии ченакро дар тамоми мамлакат нишон медиҳад. Ба гурӯҳои зерин тақсиммешавад.
– давлатии якумдараҷа
– давлатӣ ва
-миллӣ
Эталонҳое, ки дар як корхона, мавзеъ, ёдар як давлат истифода мешавад – ибтидоӣ меноманд. Эталонҳое, ки бузургииченакро аз ибтидоӣ мегиранд – дуюм дараҷаменоманд.
Эталонҳо якуминдараҷарокамтар истифода мебаранд, барои он, ки онҳо қимат мебошанд. Бинобар он асоса эталонҳонусха, эталонҳо муқоиса ва эталонҳо шохидро истифода мебаранд.
Сохтан, нигоҳ доштан, истифода ваназорати эталонҳо аз рӯи ҳуҷати зерин истифода бурда мешавад. ГОСТ 8.057.80«НДТЯЧ.
Нақшаи санҷиш
Ду намуди нақшаи санчиш мавҷуд аст.
– нақшаисанчиши давлатӣ (дар ҳудуди як давлат)
-нақшаи санчишинуқтагӣ (дар ҳудуди вилоят, корхона)
-санҷиши давлатиро аз рӯи эталонҳои миллӣмесанҷанд
-санҷиши нуқтагиро аз рӯи эталонҳо дуюмдараҷа,ё махсус.
Нақшаи санҷишии давлатиро аз рӯи ҳуҷати зерин тартиб медиҳанд: ГОСТ8.061.80 «НДТЯЧ. Нақшаи санҷиши, мазмун ва сохт»
Калибровка ва санҷиши воситаҳоиченкунӣ<strong/>
Андозагирии воситаҳои ченак
Воситаҳои ченак, ки нисбати онҳо тибқи муқарраротиҚонуни мазкур санҷиши мутобиқатӣ пешбинӣ шудааст, дар мавриди истеҳсол, таъмир,воридот, фурӯш ё истифода мутобиқи дархости шахсони ҳуқуқии манфиатдорметавонанд мавриди андозагирӣ қарор гиранд. Андозагирӣ аз ҷониби хадамотиметрологии мақоми ваколатдор ё хадамоти метрологии шахси ҳуқуқӣ, ки азтарафи мақоми ваколатдор барои чуниннамуди фаъолият аккредитатсия шудааст, амалӣ гардонида мешавад.
Натиҷаи андозагирии воситаҳои ченак бо мӯҳр, шаҳодатномаиандозагирии воситаҳои ченак ва ё тавассути сабти он дар санадҳои истифодаи воситаҳои ченак тасдиқкарда мешавад.
Тартиби андозагирии воситаҳои ченак
Воситаҳои ченак мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тавриихтиёрӣ мавриди андозагирӣ қарор мегиранд.
Калибровка васанҷиши ВЧ
Калибровка ВЧ – ин ҷамъи амалиётҳое, ки бомақсади муайян кардани коршоямии ВЧ (аниқ нишон додани бузургиҳои метрологӣ) иҷрокарда мешавад ва таҳти назорати «Хадамоти давлатии назорати метрологӣ»намебошад.
Баъд аз гирифтани аккредитация шахсони ҳуқуқӣниз метавонанд калибровка гузаронанд ва тамға зананд.
Панҷ намуди санҷиши ВЧ мавҷуд аст:
-Санҷишиякумбора
– даврагӣ
-инспексионӣ
– бенавбат
– экспертӣ
1. Санҷиши якум бораи ВЧ – баъди истеҳсол ва таъмири ВЧ, содироти онгузаронида мешавад.
2- санҷиши даврагии ВЧ – дар якдавраи муайян гузаронида мешавад.
3- санҷиши бенавбат – дар ин ҳолатҳогузаронида мешавад: – вайрон шудани тамға, дурудароз бекор истодан.
4 – испекционнӣ – барои тафтиши корҳоишахсони ҳуқуқие, ки дар хадамоти метрологӣ фаъолият мекунанд.
5- Экспертӣ – ботаъкиди суд, прократура ва дигар коркунони ҳукумат гузаронида мешавад.