Назарияи иктисоди проблемахо, ва методи омузиш

1. Назарияи иктисоди хамчун илм

2. Методи омузиши назарияи иктисоди

3. Мафхуми куввахои истехсолкунандаи чомеа

4. Конунхои иктисоди пешрафти чомеа

5. Махдудияти манобеххо ва качхатаи имкониятхои истехсолӣ

1. Назарияи иктисоди хамчун илм

Иктисодиёт хамчун илм дар нимаи дуюми асри ҶVIII пайдо шуда бошад хам аввалин муносибатхои иктисоди ба монанди:

истехсолот

таксимот

мубодила

истеъмолот

Хануз дар обшинаи ибтидои ба вучуд омада буд. Аз руи акидахои таърихшиносон иктисод (муносибатхои иктисоди) дорост.

Калимаи иктисод хануз дар асрхои VI- V пеш аз мелод аз тарафи Геспод истифода шуда баъдан ин мефхум дар асрхои IV пеш аз мелод аз тарафи файласуфони Юнон: Ксенафонт, Афлотун ва Арасту низ истифода шудааст.

Ксенафонт – дар хамон давра рисолаеро бо номи « Ойкономия» навишта буд, ки дар он тарзи хочагидори ё рузгордори мавриди тахлил карор гирифта дода буд. Иктисод аз 2 калимаи Юнони «Ойкос»-хона, манзил ва «Номос»- конун иборат бударо дар якчояги конуни хочагидори номида мешавад.

Азбаски дар тагирёбии хаёт, яъне хаёт ё ин ки зиндаги дар тагирёбист ва бо гузаштани вакт ин илм ба худ номхои: Ойкономия, Иктисоди сиёси, Назарияи иктисоди, Микроиктисоди, Макроиктисоди, Иктисодиёти чахон ва гайра ба худ гирифтаасст.

Назарияи иктисоди аз тарафи иктисодшиносон бо рохохи гуногун таъриф дода шуда бошад хам онхо аз чихати мазмун ва максад якхелаанд, чунончи:

Таърифи 1. Назарияи иктисоди фанест, ки муносибатхои истехсолии байни одамонро дар сохахо ва зинахои гуногуни таракиёти чамъияти меомузад.

Таърифи 2. аз руи назарави таълимоти «Экономикс» назарияи иктисоди фанест, ки роххои самаранок истифодабарии захирахора аз тарафи вакилони иктисоди (фирма, ахоли ва давлат) талаб мекунад.

Таърифи 3. Назарияи иктисоди ин илм дар бораи чи гунна чомеа барои барои конеъ сохтани талаботи номахдуди худ манобеххои махдудро истифода мебаранд.

Таърифи 4. тарифи муоссир. Назарияи иктисоди фанест ки муносибатхои иктисодии байни одамонро дар чараёни истехсолот, таксимот, мубодила ва истеъмолоти неъматхои моддаву маънави хангоми махдуд будани манобехо меомузад.

Манобех – омилхое мебошанд, ки барои истехсол намудани молу хизматхо сарф карда мешавад. Манобеххо 2 намуд мешаванд.

1)Манобехи табии 2)Манобехи инсони

МАНОБЕХОИ ТАБИИ – омилхое мебошпнд, ки онхо др табиат дар шакли тайёр (хамчун хадияи табиат вучуд дошта иктисодиёт аз он захирахои даркориро мегирад. Мисол: об, хок, замин, газ, нефт ва гайрахо.

МАНОБЕХОИ ИНСОНИ – омилхое мебошанд, ки онхоро худи инсон бо максади истифодабарии дар дар чараёни истехсолот тавлид мекунан. Ба манобехои инсони: (бинохо, тачхизотхо, мошинхо) ва гаёрхо дохил мешаванд.

Манобехои истехсолиро дар назарияи иктисод инчунин омилхои истехсолот меноманд. Муврфики назарияи «Марксисти» омилхои истехсолот ба 3 гурух чудо мешавад.

воситаи мехнат

предмети мехнат

кувваи коргари чудо мекунанд.

Аз руи назарияи «Марчиналисти» омилхои истехсолот ба 4 гурух чудо мешавад.

замин – lend

мехнат – leӣuar

техналогия (Сохибкори) – technalogy

сармоя – capital

зери мафхуми замин хамчун омили истехсолот дар назар дошта мешавад, тамоми он чизе, ки дар зери замин ва дар руи замин вучуд дорад.

Таъриф: фаолияти бо шуурона ва чисмонии шахсро мехнат меноманд, танхо мехнати инсон.

Сохибкор чараёни навовари буда сохибкор шахсест, ки барои расидан ба максад тамоми кушиши худро равона сохта ба хатари эхтимоли (тавакал- риск) даст мезанад

Сармоя – захираи ташкилнамудаи одамон мебошад, Ки барои истехсол намудани молу хизматхо сарф карда мешавад. Дар илми иктисод намудхои зерини сармояр аз хамдигар фарк мекунан: Сармояи пули, сармояи чисмони, сармояи инсони, сармояи хукуки ва гайрахо.

2. Методи омузиши назарияи иктисоди

Дар адабиёти иктисоди муоссир тахти метод мачмуи тарз, усул, шакл, роххои омузиш ва тахлилу таъкидхои чараёнхои иктисоди фахмида мешавад. Метод хамчун узв ва унсури Метадология ба рох монда мешавад. Дар адабиёти иктисоди муоссирнамудхои зерин и меодхо оварда шудааст: индуксия, дедуксия, тахлил, таркиб, мушохида, абстраксияи илми, методи риёзи, методи омор ва гайрахо.

ИНДИКСИЯ – асосан ба ванни риёзиёт ё ин ки математикаи оли таълук дорад. Дар омузиши илми иктисоди низ истифода мебаранд.методи индуксия ба воситаи факту ракамхо, далелхо ва дигар санадхои иктисоди нишон додани сохахои иктисоди мебошанд. Ба таври дига Индуксия ин харакат аз чузъ ба кул вабозгашт аз факт ба назаоия мебошад

ДЕДУКСИЯ – бар акс имкон медихад, ки тахлили ходиса аз назария огоз ёфта минбаъд бо факту ракамхо мустахкам карда шаванд. Ба таври дига Дедуксия ин харакат аз кул ба чузъмебошад.

МЕТОДИ ТАХЛИЛ – ба гуруххо чудо намудани обекти омухташаванда мебошад.

ТАРКИБ – аз обекти омухташаванда баровардани хулосаи аник ва дар ин асос баходихи ходиса дар шакли том мебошад.

МУШОХИДА – усули мушохида дар вакти омузиши фаолияти хогидори метавонад бо услубхои гуногун ба таври хати, дахони, айёният ва дигар намудхои омузиш нишон дода мешавад асоси ин услубро тачриба ташкил медихад.

ОБСТРАКСИЯИ ИЛМИ – услубест ки хангоми истифодаи он харчанд ба обекти омухташаванда омилхои гуногун таъсир расонад хам дар вакти омузиши танхо таъсири омили омухташаванда ба назар гирифта шуда таъсири омилхои дигар рад карда мешавад.

РИЁЗИЁТ – истифода намудани фауту ракамхо, чадвалхо ва дигар моделхои риёзи барои нишон додани ходисахои иктисоди мебошад.

ОМОР – факту ракамхои андухшада, захира ва гайра.

3. Мафхуми куввахои истехсолкунандаи чомеа

Истехсолот – яке аз шаклхои асоси муносибатхои иктисоди ба хисоб меравад.

Таъриф: Истеъсолот – чараёни иктисодие мебошад, ки одамон бо истифода аз воситаи истехсолот неъматхои заруриро барои худ истехсол мекунанд.

Истехсолот бе чомеаи инсони имконнопазир аст. Инсон низ бе истехсолот вучуд дошта наметавонад. Барои конеъ сохтани талаботи худ инсон муносибатхои истеъсолироташкил медихад. Асоси куввахои истеъсолкунандаи чомеаро инхо ташкил медиханд:

воситаи мехнат

предмети мехнат

кувваи коргари

1. ВОСИТАИ МЕХНАТ – Ашё ва ё мачмуи ашёхоест, ки одамон бо истифода аз он ба предмети мехнат таъсир расонида молу хизматхои заруриро истеъсол мекунанд.(бинохо, дастгохо, олотхо, тачхизотхо) дохил мешаванд.

2. ПРЕДМЕТИ МЕХНАТ – Ашё ва ё мачмуи ашёхоест, ки одамон бо истифода аз олоти мехнат ба он таъсир мерасонад неъматхои моддиву маънави ташкил мекунанд. Ба предмети мехнат ашёи хом, сузишвори, замин ва гайрахо дохил мешаванд.

3. Воситаи мехнат дар якчояги бо предмети мехнат воситаи истехсолот. воситаи истехсолот дар якчояги бо кувваи коргари куввахои истехсолкунандаи чомеаро ташкил медихад.

Куввахои истехсолкунандаи чомеа ин як тарафи истехсолот буда тарафи дигари онро муносибатхои истехсоли ташкил медиханд.

Таъриф: муносибатхои истехсоли ин муносибати байни одамон дар чараёни истехсолот, таксимот, мубодила ва истеъмолоти неъматхои моддаву маънави мебошад.

4. Конунхои иктисоди пешрафти чомеа

Мафхумхо ё категорияхои иктисоди гуфта чунин фахмишхои иктисодиеро меноманд, ки шароитхои тагирёбии вокеахои иктисодиро дар бар мегирад ба таври дига категорияи иктисоди ин фахмиши ибораи мантик ва маълумот оиди мафхумхои иктисоди мебошад.

Таъриф: конунхои иктисоди гуфта аломатхои гуногун, мафхумхои гуногун ва такроршавии ходисахои иктисодиро меноманд, ки характери обективи дорад.

Конунхои иктисоди дар мачму ба 2 гурух 1) конунхои умуми иктисоди

2) конуни хос ё махсус мебошанд.

Конунхои умуми иктисоди – конунхое мебошад, ки дар якчанд зинахои таракиёти чамъияти амал мекунанд. Мисол: конуни арзиш, пастшавии хосилнокии мехнати замин, конуниафзоиши талабот ва гайра.

Конуни хос ё махсус – конунхое мебошад, ки танхо ба як зинаи таракиёти иктисодии чамъият мансуб мебошад.

5. Махдудияти манобеххо ва качхатаи имкониятхои истехсоли

Мувофики назарияи Марчиналисти омилхои истехсолот ба 4 гурух чудо мешуданд, аммо кайд намудан зарур аст, ки унсурхои асосии сарвати чомеа захирахои табии ба хисоб меравад. Хадафи асосии хар гунна истехсолот молу хизматхои ниёзи мардум мебошад. Барои хали масъалахои иктисоди махсусан раванди истехсолот хали масъалаи зерин ба миён меояд.

Захирахои иктисод нисбатан махдуд буда ба хачм ва меъёри истехсолот ба тавари мусби ё манфи таъсир мерасонанд.

Талаботи чомеа хаду худуд надорад, яъне бе интихо ё махдуд Буда онро ба тавари пурраги конеъ сохтан имконпазир аст.

Дар адабиёти имрузаи иктисоди тахти захирахо омилхое фахмида мешаванд, ки барои истехсоли неъматхои истехсоли истифода карда мешаавд. Захирахои иктисодиро ба намудхои зерин чудо мекунанд:

Захирахои модди (сарватхои табии, замин, сармоя, аше)

Захираи мехнат (ахолияти кобилияти мехнат)

Захирахои молияви (пул, асъор, когазхои киматбахо, заём)

Захирахои итилооти (истифодаи итилоот ва дигар маводхои андухташуда, ахбороти дар истехсолот)

Махдудияти омилхои истехсолот аз он иборат аст, ки онхоро бо таври сунъи мисол (замин) васеъ кардан номумкин аст, аз ин сабаб чамъият роххои самаранок истифодабарии онхоро чустучуи мекунад. Махдудияти захирахои зери замин аз он иборат аст, ки онхо дар табиат дар микдори муайян вучуд доранд ва хусусияти тамомшавандагиро доранд.

Мехнат – махдудияти мехнат восита ба 2 омил 1) кобилиятии мехнати шахс ва 2)вакти кори маънидод карда мешавад.

Сохибкори – махдудияташ аз он иборат аст, ки на хама одамон кобилияти ба накшагири, навовари ва дурнамоию даст задан ба тавакалро дорад.

Барои дар амал тадбик намудани назарияи захирахои махдуд аз качхатаи имконияти истехсоли истифода мебаранд.

Таъриф: Качхатаи имконияти истехсоли качхатае мебошад, ки имконияти истехсоли чомеа, давлат, фирмаву корхона ва дигар ашхоси иктисодиро барои истехсол намудани 2 намуди махсулот хангоми махдуд будани захирахо нишон медихад.

Фарз мекунем, ки дар кишваре танхо 2 намуд махсулот Ҷ ва Y истехсол карда мешавад, он гох качхатаи имконияти истехсоли намуди зеринро мегирад.

Аз расми 1,1 хулосахои зеринро баровардан мумкин аст.

Нуктахои А ва Е холатхое мебошанд, Ки истеъсолкунанда тамоми захирахои худро барои истехсол намудани 1 намуд махслот (Ҷ ё Y) сарф намуда микдори максималии онро истеъсол намудааст.

Нуктахои В, С, Д Ки Лар руи качхата хобидаанд, холатхое мебошанд, Ки истехсолкунанда тамоми захирахои худро юарои истехсоли максималии 2 намуд махсулот Ҷ ва Y сарф мекунад.

Нуктаи М ки дар дохили качхата мехобат истифодаи нопурраи зхирахоиро барои истехсоли 2 намуди махсулот шинос мекунад.

Нуктаи N Ки беркн аз качхатаи имконияти истехсоли мебошад, норасои захирахоро барои истехсоли хамин микдор махсулот нишон медихад.

Качхатаи имконияти истехсоли вобаста аз тагирёби имконияти истехсолкунанда метавонад ба тарафи чап ба поён (камшави) ва ба тарафи роста ба боло зиёдшави харакат кунад.