Ракобат ва Монополия
«Ракобатва Монополия»
- Саволҳо Рақобат:намудҳо ва нақши иқтисодии он
- Монополия: ҷой ва нақши он дар бозор
1. Ракобат аз калимаи лотини гирифта шудамаънояш ракобати байни иштироккунандагони хочагии бозорӣ, барои шароити беҳтариистеҳсолот хариду фуруши молҳо мебошад. Муборизаи дорандагони моли хусуси бароитоқатпазирии иқтисодист ва руштёбии инконуни бозор ба хисоб меравад.( Бехтар фахмидани ракобати онро бояд боманаполия бояд мукоиса намуд. ) ракобатро мумкин аст аз руи якчанд асосгурухбанди намуд:
а) аз рӯи миқёси тараққиёт
б) хусусият
в) усулҳои рақобат
Аз рӯи миқёс тараққиёти рақобат чунин аст:
- Индивидуалӣ– як иштирокунанда барои ишғол намудани ҷои беҳтар интиҳои бехтари шароитҳоихариду фурӯши мол кушиш менамояд.
- Маҳалӣ ( дар байни ягон намуд дорандагони молдар худуди махдуд гузаронида мешаванд.
- Соҳавӣ(дар яке аз соҳаҳои бозор барои гирифтани даромади бештар мубориза меравад)
- Байнисоҳавӣ( рақобати намояндагони соҳаҳои гуногуни бозор барои ба тарафи худ ҷалбнамоиихаридорон барои гирифтани даромади зиёд)
- Байналхалқӣ ( муборизаи корхонаҳо, иттиходияҳои хоҷагидорӣ ва давлатҳои гуногун дар бозори ҷаҳонӣ )
Аз рӯи хусусияти тараққиёти рақобат он барақобати озод ва танзимшаванда ҷудо мешавад.
Аз руи усулҳои гузаронидани рақобати бозорӣ онба: 1-ум нархӣ ва ғайри нархи чудомешавад, яъне нархи – мавқеи бозории рақибон ба воситаи пастшавии нархо вайронмегардад, ғайринархӣ бошад ( бо дастгирии болоравии шароити маҳсулот, хизматрасонии беҳтари харидоронва ғайра)
Ракобати озод аввал маънои онро дорад, дарбозор даромадагони зиёди мол мавчуд буда мустакилона оиди истехсолот ва сифатимол фаъолият менамоянд. ягон кас дар бозор махдуд нест.
1-Ракобати бозори аз руи натичахои худ вобаста аз микдори иштироккунандагони он фаркменамояд.
Рақобат-ин муносибатҳои иқтисодии байни молистеҳсолкунандагонро меноманд. Мафҳуми рақобатҳаводиси иқтисодиро дахл менамояд. Вай инчунин нишон медиҳад, ки байни ин ҳодисаҳо ҷараёнҳои иқтисодӣ,зиддият- муқобил истодан, ҳарифи муборизаи ҳамдигарӣ ва амсоли инҳо мебошад.
Шаклҳои рақобат:
- рақобатимукаммал (озод низ мегӯянд)
- монополия
- рақобатимонополӣ
- олигополия
1)Дар соҳаҳоеамал мекунад, ки истеҳсолкунандагони моли якхела наметавонанд бевосита ба нархҳотаъсир расонанд. Ба таври дигар онро бозори рақобати озод низ меноманд.Хусусиятҳои асосии он:
а)шумораи зиёди харидорон ва фурушандагон;
б) молифурухташаванда якхела аст ва харидор метавонад танҳо моли якхеларо харад;
в)назарияинарх ва хариду фуруш бисёр хароб аст, бинобар он доим дар тағйирёбист;
г)харидорон ва фурушандагон ба ин бозор метавонанд озодона ворид гашта, ҳамингуна метавонанд озодона аз он бароянд.
1.Монополия аз калимаи юнони гирифта шуда маънояш*манос-танхо* *полио-мефурушам* – сохибимоликият шахсе мебошад, ки кисми зиёди бозорро ба максади боигари забтменамояд.
2. Монополия- хусусияти хоси ин бозор дар он аст, ки дар ин танҳо як фурушандаметавонад молҳои ҳархеларо пешниҳод намояд ва ҳаҷми пешниҳод пурра зери назоратаст. Барои ворид нагаштан ба бозори монополӣ чунин маҳдудиятҳои ҳуқуқӣ пешниҳодкарда мешавад:
а) вуҷуддоштани литсензия- яъне ҳуқуқи фуруши мол дар бозор.Литсензия инчунин ҳуқуқибаровардани молро аз як мамлакат ба мамлакати дигар таъмин мекунад;
б)Хаққимуаллифӣ;
в)нишонаи молӣ;
г)потент.
3.Рақобатимонополӣ- Маънои монополия яккаҳукмронӣ дар истеҳсолот аст. Корхонаҳои истеҳсолӣ дарпешниҳод ва тавлидоти моли муайян мавқеи ҳукмрониро пеш гирифта, кушиш мекунад,ки танҳо моли худашро ба фурӯш барорад.
4. Олигополия– Хусусияти хоси ин бозор дар онаст, ки мавқеи монополиро дар дасти худ нигоҳ дошта, корхонаҳои як соҳаро дарбар мегирад. Дар олигополия бештар маҳсулоти якхела ё ин ки қисмҳои як намудимаҳсулотро истеҳсол мекунанд. Олигополия бештар дар соҳаҳои саноат, саноатикоркард, вазнин ва савдои яклухт амал мекунад.
- Дарбозори иктисоди гурухбандии гуруххои монололия ба таври зерин чудо мешавад:
1 Бобахисобгирии дарачаи забтии иктисодиётчунин намудхои ташкилотхои монополи чудо шуда меистад.
Дармикёси соҳаи муайяни монополияи пурра. Дар ин холат як фурушанда фаъолият менамояд ва дастраси бабозор барои ракобати имконпазир пушида аст.
2 Дар вобастаги аз хусусият ва сабабхои мавчудаи намудхои зерини манаполияро фарк менамояд:
Монополияи табии ва сохиби ин намудмонополия дорандагон ва моликиятхои хочагидори мебошанд, ки дар ваколати онхоэлементхои комёб ва озод ташкил нашаванда мебошад. (Мисол: металхои комёб заминхои махсуси ангурпарвари ) ин чунин ба инчо як катторинфрасохторхои сохави дохил мешавад, ки барои хамаи чамъият ахамияти мухимдорад. Наклиёти рохи охани, мачмуи харбию саноати ва гр).
Монополияхои ЛЕГАЛИ- дар асоси конун ташкил мегардад. Баонхо чунин шаклхои ташкилотхои монополияиро дохил намудан мумкин аст.
А) Системаи потенти. Зери мавхуми потен шаходатномат аз тарафихукумат додашуда оиди хукук барои истифодабарии кашфиётие сохташуда фахмидамешавад. Ин чунин патент хуччате хисобида мешавад, ки барои машгули тичорат,хунарманди хукук медихад;
Б) хукуки муалифи, кимувофики он дорандагони моли зехни барои фуруш ё бисёрномаии кашфиётхои худ дармудати тамоми хаёт ё мол хукукмегиранд.
В) нишонахои тичорати – расмхои махсус ном символхои ки молромуаррифи месозанд, хизматрасони ё фирмаро нишон медихад ( ба ракибонистифодабарии нишонахои моли ба кайд гирифта шуда манъ аст).
Монополияи сохташуда – боин ном ( ки ин ташкилотхоро аз монополияхои табии чудо менамояд). Иттиходияикорхонахое дар назар дошташудааст, ки барои ба дастгирии даромадхои монополиягиташкил гардидаанд. Ин монополияхо махсус сохтори бозоро ташкил медиханд .
– онхо барои дохил шуданба бозори сохави барои фирмахои нав мешаванд.
– ба корхонахое, ки ба иттиходияхои монополияги дохил нагардиданд,барои дастраси ба манбаи ашё махдуди ба вучуд меоранд.
-дар мукоиса бо фирмахои нав, дарачаи хеле баланди техналогияро бавучуд меорад;
-сармояи зиёдро истифода менамоянд, ки аз рушди микёси истехсолотсамкараи зиёд медихад;
– фирмахои навро бо ташкилнамудани рекламаи хуб гузошташуда намакмесозанд. Монополияи сохтави як каттор шаклхои муайянро ба вучуд меорад:картел, концерн, , синдикат, прест.
Картел- иттифоки якчандкорхонахои як сохаи саноати мебошад, ки дар он иштироккунандагони моликиятихудро барои воситахо ва махсулоти истехсолот нигох дошта, маҳсулотисохташударо худашон дар бозор бо хиссаибаробар мефурушанд .
Синдикат-як каттор иттиходияхое мебошанд, ки махсулоти як намударотаёр менамоянад: дар ин чо моликият барои шароитхои материали хочагидори азпушти иштироккунандагони иттиходия нигох дошта мешавад, махсулоти бисёр бошад,хамчун дастоварди умуми ба воситаи корхонаи аз тарафи онхо ташкилгардидафурухта мешавад.
Трест- монополияе мебошад, ки дар он молокияти хусусияти гурухиидодашудаи сохибкорон барои воситахои истехсолот ва махсулоти тайёр ташкил кардамешавад.
Канцерн – иттифоки корхонахои расман мустаким ( асосан аз сохахоигуногуни саноат тичорат, наклиёт ва бонкхо мебошад) дар доираи оне, ки фирмаиасоси назорати молиявиро аз болои хамаи иштироккунандагон ташкил менамояд.
Консерцион-созишномаи мувакатии байни якчанд бонкхо ё корхонахооиди рафтори якчояи амалиётхои молияви ва ё тичорати микёси бузург мебошад.