Нуҷуми асри миёнаи Машрикзамин - Таърихи бунёд ва равнақи нуҷум

Нуҷуми асри миёнаи Машрикзамин

Илми нуҷум баъд аз суқунати тулони ба Шарқи Наздиқ ва Осиёи Миёна қучида, дар байни арабхр, тоҷиқон, ирониён ва дигар миллатхр ба қуллахри инқишофи худ расид ва ба густариш ёфтани фазой азхудкунии қрнундои табиатшиносй боис гардид. Бояд тазаққур дод, қи дар тули асрхри УШ—Х ситорашиносони Осиёи Миёна барои ба саҳнаи илм овардани астрономияи пешқдцами шарқи мусулмон басо арзанда аст. Кашфи қрнун.хри табиатшиносй ва равнақ ёфтани онхр дар ин замон ба олимон — Мухдммад Хоразми (787—850), Ибни Сино (980—1037) ва Абурайхрни Беруни (973—1^^^48), қи шуқуху шахрматашон то замони мо омада расидааст, тааллуқ доштанд. Хоразми дар замони худ нуҷумшинос ва риёзшиноси машхур буда, дар мубохисахри илмии замони худ фаъолияти баланд нишон медод. Китоби у «ал-Ҷаббор« он замонхр «Алҷабр« ва дар замони мо алгебра номида шудааст.

Соли 1010 писари Махмуди Разнавй — Масъуд ба сари хоқимият нишаст. У ба му^^фақиятхри илмии замони худ хусни таваҷҷуҳ зохир намуда, машхуртарин олим Беруниро, қи аз таъқиботи Мақмуд дар мухоҷират умр ба сар бурда, ба тадқиқрт машгул буд, ба назди худ хонд ва бо ро\барии он марқази тарҷу- мони ва аввалин марқази илмии (пажухишгоҳи) ҷаҳониро дар Хоразм оиди ситорашиносй ва дигар со.хдҳри илм таъсис дод. Берунй аз ¹1унин иқдоми неқи Масъуд ба илхрм омада, ба ша-
рафи у ва хотири эхтиромаш доир ба нуҷум ва тригонометрияи куравИ асари калони илми — «Қонуни Масъуд»-ро навиштааст. БерунЙ аввалин олимест, ки дар атрофи Офтоб давр задани Заминро исбот кардааст. Вале бояд ёдрас намуд, ки астрономи Юнони кДдим Аристарх (310—230 то милод) бори аввал дар бораи системаи гело- марказии олам изхори акдда кардааст.

Дар замони Беруни баъзе оли- мон тагироти физикии боду хдворо ба тулуъ ва 1'уруби ситораҳо (бурҷҳр) нисбат медоданд ва мегуфтанд, ки чунин тагИирот ба ҷисму ҷон ва хислатхри инсон низ таъсир мебах- шад. БерунИ ба ин акдда бо назари танкдд нигариста изҳор дошта буд, ки тагИироти олами зиндаи руи За- ва музокироти илмИ меоростанд.Дар аввали асри IX бори аввал дар Бағдод расадхона бунёд гардид, ки дар он нуҷумшиносони намоён Аббос бинни ва Сенд бинни-Али ба корхри тадк^^^крти машгул буданд. Маҳз бо саъю кушиши онхо расадхонаи дуюм дар Ди.мишқ сохта шуд.

Дар ин замон машху^арин нуҷумшинос ал-БатгонИ (850— 929) хрсоби тригонометриро ривоҷ дода, бори нахуст мафхумеро ворид намуд, ки имруз он дар сохди риёзИ «синус» номида шудааст. Ал-БатгонИ дар тули 40 сол осмонИ, аз ҷумла Офтобу

Мохро мушохдда карда, дар асоси хдракати онхр такрим тартиб додааст. У эксентриситети мадори Заминро низ хисоб кардааст. Дар нимаи дуюми асри X нуҷумшиносони асримиёнагии Шарҳи феодалИ СуфИ, Ибн Юнус ва ал-КуҳИ фсхрасти

(каталоги) ситооаҳрро аз руи дурахшониашон тартиб дода буданд. Абумахҳлуди ХуҷандИ низ дар сохаи риёзи ва илми нуҷум олими варзида буд. Дар шароити хамон замон ХуҷандИ асбоби астрономии зовиясанҷ (секстант)-ро сохтаааст, ки барои муаИян кардани баландии ҷирми осмонИ то ба ҳол истифода мешавад.

Умари Хайём ҳам дар замони худ ба корҳои тадқиқотӣ доир ба илми риёзй ва мушохддаҳри астрономй машгул буд. Уро бо махррати энодй ва болиғсуханиаш дар байни донишмандон шахси боэътимод, обруманд ва олими шинохта меҳисобвданд. Шамс- улмулукдар давоми подшо\^^с худ (1068—1079) Хайёмро бо камоли мамнуният ва хисси э\гиром ба назди худ хонда, барояш шароити хуби корй мухайё мекунад. Дар ин ҷо байни Хайём ва дониш- мандони дарбор ва толибилмони мадорисио дойр ба ситора- шиносй ва дигар сохдхри илм, машваратхр баргузор мешуданд. Боре дарбориён ба Хайём мурониат карда хоииш намуданд, ки у харитаи мувофикоии такдири онхрро ба воситаи бурҷҳой осмони ситоразор тартиб дихад. Олим, агарчи ин кор барояш феълан сафсатае буд, ба хотири оромй во осудагсс шароити кории худ, ҳоисшси онхрро ба ҷо меорад. Хайёмро инчунин Маликшоҳ (1074) ба дарбори худ таклиф намуда, бо рохбарии у дар Исфаҳон расадхона бунёд кард. Шароитиои хуби корй ба у имконият доданд, ки муодила ва амалиои тозабунёди риёзй, фехрасти ситорахр ва таквсмҳос гуҷогуҷс сахрх^о тартиб дихад.

Соли 1252 дар пойтахта кади май ОзарбоИҷон шахри Маргу бо ташаббуси астрономй машхур Насирсддиҷи Туей (1201 — 1274) расадҳонас калонтарин дар Қдфкоз сохта мешавад, ки дар он олимони варзида ба корхри илмй омода буданд. Насириддснс Туей дар ин но асаоҳрс худ — «Дастури мухтасар дойр ба нунум» ва «Фехраста сстораҳо»-ро навиштааст.

Дар таърихи астооҷомся, олимони пажухишгохи нунум- шиносии Самарканд бо рохбарсс олими маъруфи Осиёи Миёна Мирзо Улуғбек (1394—1449) сахми муиимро гузоштанд. Улугбек набераи лашкаркаш Темурланг буда, аз худдролй ба мушоҳвдаи ситорахр ва илми риёзй шавқу хлгвтс дошт. У соли 1409 дар 15-солагй шахри Самаркавд таъин мешавад ва соли 1447 баъди вафоти падараш роибарии давлати Темуриро ба ухда мегирад. Улуғбек ба мартабаи калони худ нигоҳ накарда, барои мушохидаҳои астрономй ва барои даре гуфтан ба маркази илмй (мадорисй) вакти муайян ҷудо мекард.

Нуҷумшиносохи Самарканд бо рохбарии Улуғбек фехрасти ситораҳои осмонро тартиб дода буданд, ки он баъдан соли 1648 дар Аврупо нашр гардидааст.

2.Оё таълимоти астрологиро илмй ҳисобидан мумкин аст?1.Кадом олимони варзидаи асримиёнагии Осиёи Миёнаро медонед?

Берунй нисбат ба таълимоти астрологй чй муносибат дошт?