Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Мирзо Абдулқодири Бедил

Мирзо Абдулқодири Бедил (1644-1721) мутафаккири озодандеш ва донишманди машҳури фалсафаи исломии машриқзамин аст. ӯ дар шаҳри Азимободи вилояти Банголаи Ҳиндустон ба Дуне омада, дар шаҳри Деҳлӣ аз олам гузаштааст. Бедил аз овони наврасӣ ба ҳикмату фалсафа ва ирфони озодандешонаи Шарқ ошноӣ пайдо намуда, кӯшиш кардааст, ки дар пайравии орифони машҳури Хуросон- Аттори Нишопурӣ ва Мавлавӣ Ҷалолиддини Балхӣ ба масоили шинохти оламу инсон бипардозад. Осори Бедил «Девони ғазалиёт», «Ирфон», «Тури маърифат», «Нуқот», «Чор унсур», «Муҳити аъзам», «Тилисми ҳайрат», «Ишорот ва ҳикоёт», «Руқаот» ва қасоиду рубоиёт баёнгари вусати назар, андешаи амиқ, таҳқиқи шоиронаву файласуфонаи олами моддиву маънавӣ ва муҳаббати саршор ба инсон мебошад. Мутафаккир дар таълимоти фалсафии хеш масоили ҳастии мутлақ, пайдоиши оламу одам ва мақсади зиндагии инсонро мавриди шарҳу баррасӣ қарор додааст. Назари Бедил ин аст, ки дар ибтидо ҳастии мутлақ вууд дошт ва ин ҳастӣ аз тамоми асмо ва сифот озод буд. Вай дар худ ва барои худ буд, яъне асмо ва сифот ҳанӯз аён нашуда буданд. Дар ин давра ҳастӣ ва нестӣ аз ҳамдигар тафовут надошт ва шуур ба чизе вобаста нагардида буд. Ниҳоят ҳақиқати мутлақ натавонист ҳамеша худро дар олами асрори доимӣ нигоҳ дорад ва тақозои табиати худи ӯ воситаи аз ҳолати ваҳдоният берун омадан ва ба олами касрат табдил ёфтан шуд. Баъдан дар ҷараёни судур аз нестӣ ҳастӣ, нафс ва баъдан ба тартиб падидаҳои дигар пайдо шуданд. Бедил чунин мешуморад, ки ҳамаи падидаҳои олам, ғайр аз инсон аз аёнияти ҳақиқат шаҳодат диҳанд ҳам, лекин онҳо қобилияти дарк надоранд. Бинобар ин танҳо бо пайдоиши инсон дарку фаҳмиш ба миён меояд. Дар фасли «Ҷоми одам» мутафаккир мақсади пайдоиши одамро аз аз фош кардани рози ниҳон медонад. Рози ниҳон ин аст, ки Ҳастии Мутлақ дар ҷаҳони аъён ба воситаи исму сифот ва кайфиятҳои мухталиф зоҳир мешавад ва одам он розро аз руҷуъ ба гузаштаи худ мехоҳад бикушояд. Дар натиҷа инсон дарк мекунад, ки ҷаҳони моддӣ натиҷаи дуӣ ва аз ваҳдат дур будан аст. Ин дуӣ идея ва ашё мебошанд, ки аз лиҳози онтологӣ ба ҳам айният доранд. Маърифати асрори ҷаҳон танҳо ба души инсони такомулёфта аст, ки он аз тааллуқот ва таассубҳои динию мазҳабӣ дур бошад.