Фалсафаи тоҷик дар асрҳои миёна. Фахриддини Розӣ
Фахриддини Розӣ (1149-1209) намояндаи машҳури мактаби фалсафии калом аст, ки дар рушду равнақи ин мактаб хизматҳои шоён кардааст. Мутафаккир ақидаҳои фалсафию илмияшро дар асари худ «Мабоиҳис-ул-машриқия», «Муҳассалу афкор ил-мутақаддимин вал мутаахирин мин ал-уламо вал ҳукамо вал мутакаллиммин», «Рисолат-ул-камолия фил ҳақоиқ ил-илоҳия», «Матолиб-ул-олия», «Асос-ут-тақдис», «Асрор-ут-танзил», «Китоб-ул-арбаин фиусул-ид-дин», «Бароҳин дар илми калом», «Мафотиҳ–ул-ғайб», «Ҷомеъ-ул-улум» ва ғайра баён намудааст.
Фахриддини Розӣ давомдиҳандаи равияи фалсафии Муҳаммади Ғазолӣ аст назариёти худро дар хилофи файласуфони машшоӣ равона сохтааст. ӯ таълимоти машшоиёнро оид ба «воҷиб-ул-вуҷуд» ва «имкон-ул-вуҷуд» қабул кардааст, вале бар хилофи онҳо, ки воҷиб-ул-вуҷудро иллати муассири эҷобӣ мешуморанд, ӯ онро фоили билихтиёр медонад. Ба ҳамин тариқ вай робитаи сабабии байни воҷиб-ул-вуҷуд ва имкон-ул-вуҷудро рад намуда, исбот мекард, ки олам ба амри зарурат пайдо нашудааст, балки онро Худо мувофиқи иродаю ихтирои худ офаридааст. Бинобар ин ҳаракат, замон ва мамон низ на абадӣ, балки офаридашудаанд.
Мутафаккир назарияи азалияту абадияти оламро, ки файласуфони машшоъ пешниҳод карда буданд танқид карда, ба ғазолӣ ҳам фикр мешавад. Худо ба ақидаи ӯ на ба амри зарурат, балки аз рӯи қудрат ва ихтиёраш таъсир мерасонад. Вай асаркунандааст ҳам дар моҳияти ашё ва ҳам дар вуҷуди ашё. Худо офаридгарест, ки оламро аз ҳеҷ падид овардааст ва ӯст, ки ҳасткунандаву парвардигори ҳама аст.
Фахриддини Розӣ ҳамагуна тағйироти ҷисмҳоро ҳаракат меномад. Ҳаракат аз сукун фарқ дорад, зеро сукун дар як ҳолат қарор гирифтан аст ва ин сифати мавуҷудист. Пас ҳаракат ва сукун сифатҳои мавҷудиятанд. Мутафаккир дар ҳамин асос хосияти ҷудонашавандаи ҷисмҳо будани сукун ва ҳаракатро эътироф мекунад. ҳаракат кардан аз назари ӯ «машрут» бувад ба ҳайизе ва маконе, зеро ҳаракат кардани ҷисм аз ҷое ба ҷои дигар бувад (Н.Арабзода. Фахриддини Розӣ.-Душанбе,1999, саҳ.25).
Таҳлили замон низ дар фалсафаи Фахриддини Розӣ ягона нест. Дар аввал мисли файласуфони машшоъ замонро ба ҳаракат вобаста мефаҳмид, вале минбаъд ақидаашро дигар намуда, дар асараш «Мафоҳ-ул-ғайб» қайд намудааст, ки «замон иборат аст аз муддате, ки ба сабаби он қаблияю баъдия ҳосил гардад. (М. Арабзода. Ҳамон ҷо, саҳ.28).
Таносуби нафсу тан дар фалсафаи Фахриддини Розӣ мавқеи асоаро ишғол мекунад. ӯ нафсро ҳамчун камоли ҷисм, мабдаи муҳаррики мавҷудоти зинда ва омили раванди он рӯҳӣ дониста, онро ба навъҳои наботӣ, ҳайвонӣ ва инсонӣ ҷудо мекунад Нафси наботӣ дар қобилиятҳои ғизоия, молия ва муваллида зоҳир мегардад..Нафси ҳайвонӣ бошад, қобилияти ҳаракат ва идрокро дорад. Нафси инсонӣ қобилияти назарӣ ва амалиро дорад. Вазифаи қобилияти назарӣ идроки куллиёту ҷузъиёт буда, қобилияти амали танро иҷро мекунад. Фахриддини Розӣ дар мавриди маърифат ва моҳияти дониш низ назари ҷолиб дорад. Тибқи таъминоти ӯ илм аз манбаи файз сарчашма мегирад. Аз ин ҷиҳат, дар хусуси моҳияти дониш бо машшоиён мухолиф буд. Агар дар фалсафаи машшоъ дониш ҳамчун инъикос шудани сурати ашё дар ҳис, нафс ва ақли инсон бошад, пас Фахриддини Розӣ бо далелҳои зерин маънавиётро аз моддиёт ва ашёро аз сурати он, ки амри зеҳнӣ ва ақлист дарк мекунонад:
- Баъзе аз файласуфон гумон доранд, ки дониш муртасим (инъикос) шудани сурати ашё дар мағзи сари инсон аст. Онҳо фаромӯш кардаанд, ки мо фалак ва заминро ба қувваи фаҳм дарк мекунем. Агар идроки ин ашё инъикос шудани сурати онҳо дар мағи сар бошад, пас маълум мешавад, ки он ашёи бузург дар ин маҳалли худ мутамаккин гаштааст. Вале ин муҳол аст, зеро он ашё дар ин макони кӯчак муртасим (инъикос) шуда наметавонад.
- Агар муртасим (инъикос) шудани скрати ашё дар олоти дониш бошад, пас барои дарк кардани хатти рост мо бояд худамон рост ва барои дарк кардани курра куррашакл бошем. Вале агар хоҳем, ҳардуяшонро дар як замон дарк кунем, мо бояд дар як вақт ҳам рост ва ҳам куррашакл бошем, ки ин муҳол аст. Агар мо эътироф кунем, ки донистани моҳияти ҳаракату сукун, хатти рост ва доира кори нафс аст, дар он сурат худи нафс бояд дар як вақт ҳам мутаҳаррику сокин ва ҳам росту доира бошад, ки ин мумтанеъ аст.
Фахриддини Розӣ дар таърихи фалсафаи тоҷик намояндаи фалсафаи динӣ буд. ӯ фалсафаро бо калом пайваста, каломи нақлиро ба каломи ақлӣ-фасафӣ табдил дод.