Мунзим Мирзо Абдулвоҳид Бурҳонзода. Ҳамдӣ Аҳмадҷон-маҳмуди Абӯсаидзода. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзӣ
Мунзим Мирзо Абдулвоҳид Бурҳонзода (1877-1934)-мутафаккири маорифпарвари тоҷик ба ҳисоб меравад. Давраи наврасиву ҷавониаш дар хонаи Садри Зиё гузоштааст ва дар он ҷо бо Садриддин Айнӣ дӯстӣ пайдо намуд. Соли 1900 бо супориши Садри Зиё «Наводир-ул-вақоеъ»-и Аҳмади Донишро китобат намуда, соли 1902 дар ду девон ашъори Ҳайратро ҷамъ овардааст.
Ин фаъолияти амалӣ дар ташаккули ақидаҳои демократӣ ва маорифпарварии Мунзим мусоидат намуд. Пас аз хатми мадраса дар таъсиси мактабҳои усули нав ширкат варзида, соли 1908 ҳамроҳи Садриддин Айнӣ дар хонаи худ мактаби усули ҷадид кушод, «Раҳбари хат»-ном аввалин дастурамали дарсӣ тартиб дод. Соли 1917 ҳангоми шиддат гирифтани табаддулот ва таъқиб шудани озодихоҳону равшанфикрони Бухоро Мунзим ба Тошканд рафта, дар идораи рӯзномаҳои «Учқун» ва «Қутулуш»(«Наҷот») кор кард. Пас аз ташкили Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро муовини раиси он ва чанд муддате вазири тандурустӣ буд. Соли 1922 Шӯрои вазирони ҶХШСБ ӯро ба Берлин барои ба хондан бурдани кӯдакон фиристод. «Холида ва қизбола»-и Садриддин Айниро соли 1924 дар Берлин бо алифбои арабиасос чоп кард. Аз Берлин баргашта, дар аввалин нашриёти тоҷикии шаҳри Самарқанд ба сифати ходими адабӣ кор кард. Соли 1927 ба Душанбе омад ва муовини раиси Комитети ҳуруфоти лотинӣ таъин шуд. Чанд муддат муаллими омӯзишгоҳи занон ва солҳои 1930-1933 дар рӯзномаи «Тоҷикистони сурх» ходими адабӣ буд.
Нахустин ашъори инқилобии Мунзим соли 1920 дар рӯзномаи «Қутулуш» бо унвонҳои «То ба кай»? ва «Баёни ҳол» чоп шуданд. Мунзим муаллифи достони «Инқилоби ҳоли деҳқонон-зафари пахтакории онон» низ мебошад. Аз осори адабии Мунзим ғайр аз ашъор баъзе мақолаҳои илмӣ, ба монанди «Дар бораи забони тоҷикӣ», «Даркору нодаркор», хитобаи «Эй Шарқи мазлум» ва ғ. боқӣ мондаанд.
Ҳамдӣ Аҳмадҷон-маҳмуди Абӯсаидзода (1875-1946) дар марҳилаи аввали фаъолияти ҷамъиятии худ ҳамчун маорифпарвар интишори илму донишро тарғиб намуда, нашри китобҳо ва бунёди мактаби усули ҷадидро ҳимоя кардааст. Баъдтар дар фароҳамоварии шароит баҳри амалӣ гардонидани Инқилоби халқии Бухоро саҳми калон гузоштааст. Соли 1907, пас аз воқеаи ҷадидкушӣ ба фирор маҷбур шуда, ба Тошканд рафта, дар рӯзномаи «Қутулуш» («Наҷот»), ки соли 1920 муҳоҷирони бухороӣ дар он ҷо таъсис дода буданд, шеърҳои инқилобӣ ба табъ расондааст. Ҳамдӣ чи дар рӯзҳои инқилоб ва чи баъди он бар зидди душманони беруниву дохилӣ фаъолона мубориза бурдааст. Вай баъди пирӯзии инқилоб чанд муддат нозири таъминоти моддӣ, сипас вакили ҶХШБ дар Москва будааст. Соли 1935 аз Тошканд ба Душанбе омада, мушовири адибони ҷавон таъин гардид. Вай тароннумгари ашъори инқилобӣ ва иҷтимоӣ буд. Шеърҳои инқилобии Ҳамдӣ бештар хусусияти тарғиботӣ доранд. Шоири маорифпарвар кӯшидааст, ки моҳияти инқилоб ва рӯйдодҳои замонро ба омма фаҳмонад ва онҳоро ба тарзи ҳаёти нав омода созад.
Ҳамза Ҳакимзода Ниёзӣ (1889-1923) дар мадраса таҳсил карда маърифат андӯхтааст. Барои оммаи камбағал мактаб ташкил дода, худ дар он дарс гуфтааст. Аз соли 1899 таҳти тасири маорифпарварон ба шеъргӯӣ пардохтааст. Мунтахаботи Ҳамза, ки ашъори ӯзбекию тоҷикии ӯро фаро мегирифт, пас аз вафоташ ба табъ расид. ӯ дар ашъораш нобаробариҳои иҷтимоиро танқид карда, илму маорифро ҷонибдор шудааст.