Муҳаммад Иқбол

Муҳаммад Иқбол (1877-1934) олим, мутафаккир ва донишманди соҳибзавқи фалсафа Машриқзамин дар асрҳои XIX-XX аст. Омӯзиши паҳлӯҳо мухталифи ҳаёту фаъолият ва ҷаҳонбинии аллома Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ дорои аҳамияти зиёде буда, илова бар ин барои тарсими дақиқтари пешрафти ақоиди фалсафӣ, иҷтимоӣ ва ахлоқии мардумони Шарқ дар охири асри XIX ва авали асри XX мусоидат хоҳад кард, чунки онҳо бар ақидаи таҷдиди афкори динӣ асос ёфтаанд. Таълимоти аслии худро Иқбол ба ислоҳи шуури динӣ ва бедории мардум равона карда, дар тамоми эҷодиёташ кӯшиши аз ҷаҳолат берун овардани ҷомеаро ва ба зиндагии озодонаву бошуурона равона кардани онро намудааст. Фаъолияти пурҷанбаи Иқбол пайваст бар аҳкоми дини ислом буда, он ба сифати асоси иҷтимоъ ва василаи ҳалли масоили зиёди ҳаёти иҷтимоӣ, сиёсӣ, маънавӣ, ахлоқӣ ва ғайра шинохта шуда буд, ки тағйироти ҳаёт танҳо дар сурати таҷдиди назар кардани ақоиди динӣ ва ислоҳи он имконпазир мешавад.

Дар фалсафаи Иқбол масъалаи моҳият ва рисолати инсон хеле хуб мавриди баррасӣ қарор гирифтаааст. Таҳлили осори ӯ аз он шаҳодат медиҳад, ки мутафаккир тарҳрезии масъалаҳои марбут ба инсон ва ҷамъияти исломро яке аз масъалаҳои заруртарину муҳимтарини замони худ медонистааст. Иқбол ҳалли ин масъаларо зимни баррасии маданияти маънавӣ мавриди назар қарор додаст. Дар ашъори мутафаккир чунин кӯшиши дарёфти ҷавоб ба саволҳои инсон кист?, ӯ чӣ гунна қобилияту истеъдод дорад?, ситоиши ӯ аз чӣ чиз иборат аст?, оё ӯ сазовори лақаби ифтихории «тоҷи офаринишот» ҳаст ё не?, оё ӯ сазовори номи Ифтихории «халифаи илоҳӣ» дар замин ҳаст ё не? ва ғ. ба таври ошкор эҳсос мешавад. Иқбол ҳамеша даъва бар он дорад, ки инсон сараввал ба шинохти нафси худ ва ислоҳи нуқсу заъфи он майл намояд. Худшиносӣ дар таълимоти мутафаккир мавқеи намоён дорад ва ӯ ин маъниро бо истилоҳи «худӣ» баён месозад.

Осори Иқбол, ки бозгукунандаи таълимоти иҷтимоиву сиёсӣ ва фалсафиву ирфонии ӯянд, аз «Асрори худӣ», «Румузи бехудӣ», «Хизри роҳ», «Паёми машриқ», «Бонги дифоъ», «Забури Аҷам», «Ҷовиднома», «Боли Ҷабраил», «Зарби Калим», «Мусофир», «Пас чӣ бояд кард эй ақвоми Шарқ», «Амуғони Ҳиҷоз» ва дигар мақолаву рисолаҳои бедоркунандаву ба худшиносӣ ҳидояткунандаи ҷомеаи шарқӣ иборатанд.