Шамсиддини Шоҳин

Шамсиддини Шоҳин (1857-1894) шоир-мутафаккири намоёни маорифпарвари тоҷик маҳсуб мешуд. Осори Шоҳин аз девони ашъор, маснавиҳои «Лайлӣ ва Маҷнун», «Тӯҳфаи дӯстон», «Бадеъ-ус-саноеъ» иборат аст. ӯ дар осораш аз носозгории рӯзгори худ ва ситами замона шикоятҳо карда, ҷаҳлу разолат ва фасоди ахлоқи ашроф ва табақаи ҳукмронро танқид намудааст. Шоҳин дар идораи давлатӣ ҷорӣ намудани тартиботи одилонаро тарғиб мекард, ривоҷи илму маърифат ва донишҳои дунявиро омили рушду равнақи ҷамъият медонист. Ҷаҳолату нодонии табақаи ҳукмрон ва таассубу хурофотпарастии уламои дин, тарзи кӯҳнаи таҳсили мактабу мадрасаро танқид мекард ва ҳамаи инро сабаби пасмондагӣ ва ғафлатзадагии мардум меҳисобид. Ин афкори пешқадамонаи Шоҳин дар «Тӯҳфаи дӯстон» ва «Бадоеъ-ус-саноеъи»-ӯ сареҳан ифода гардидаанд.

Шоҳин дар ин асари худ афкори маорифпарваронаи Аҳмади Донишро ривоҷ додаст. Азбаски ин асари охирини мутафаккир аст, дар он рушду таҳаввули афкори ӯ ба назар мерасад. Худи Шоҳин онро чун як навъ шикоятнома аз рӯзгор ба қалам медиҳад. Дар ин тартиботи ҷамъиятӣ саркардагони давлат мазаммат шудаанд.

Муҳаммадсиддиқи Ҳайрат (1878-1902) ба таъбири Садриддин Айнӣ, ӯ аз камоли истеъдод ва ишқи адабиёт дар хурдсолӣ ба мартабаи устодӣ расида буд. Ғазалиёти Ҳайрат, умуман ашъори ишқии давраи камолоти эҷодии ӯ, аз беҳтарин намунаи назми он давра баҳисоб меравад. Ғазалиёти ӯ бо рӯҳи некбинона, хурсандӣ ва ҳазлҳои ҷавонӣ бо зиндадилӣ ва ҳаётдӯстии худ хеле муассиранд. Вале ин хушҳолию зиндадилии ӯро ғаму кулфати зиндагӣ, муҳити тираю тори он давр фурӯ нишонда буд. Мутафаккир дар мубориза ба муқобили разолати замонаш аҷзу нотавонии худро ҳис мекард. Бисёр шеърҳои охири умри Ҳайрат пур аз оҳу фиғон ва шикваҳои ҷонсӯз мебошанд. Вале ӯ танҳо бо шикояту эътироз маҳдуд нашуда, ба масъалаҳои иҷтимоии замон низ диққат медод ва ҷиҳатҳои қабеҳтарини аморати Бухороро зери тозиёнаи танқид мегирифт.