Авесто

Авесто — Авасто, қадимтарин асари адабиёти форс-тоҷик, китоби муқаддаси зардуштия — оина халқҳои эронинажоди кадим.

Авесто — яке аз кадимтарин ёдгорихои адабиёти бостонии халки точик китоби мукаддаси Авесто мебошад. Аввал он ба тарзи шифохи аз чониби мубадони зардушти аз дахон ба дахон мегузашт. Забони авестои аз кадимтарин ва мухимтарин забонхои кадими эрони ба шумор меравад. Аз сабаби ба ин забон эчод гардидани Авесто онро забони авестои меноманд. Нахустин бор Авесто дар замони Дорои I (522-486 пеш аз мелод ) тахрир гардида, ба кайди китобат дароварда шуда буд. Аммо аз он тахрир то замони мо осоре намондааст. Бинобар маълумоти китоби пахлавии Шахристонхои Эрон бо фармони шох Виштос Зардушт Авесторо дар 12000 пусти гов бо хати тилло навишта, онро дар хазинаи оташкадаи шоханшохи чой дода буд. Онвакт Авесто ба 1200 фрагард, яъне 1200 боб чудо мешуд. Искандари Макдуни соли 331-и кабл аз мелод хангоми истилои Форс он нусхаро сузонда, хокистарашро ба об партофт нусхаи дигари Авесто дар тахтачахои тилло навишта шуда буд. Онро Искандар ба ватани худ бурда,. матнашро ба юнони тарчума кунонд.

Нихоят, дар охирхои ахди Хусрави Парвиз (590-628) тахрири тозаи Авесто ба майдон омад, ки он Занд, яъне шарху тафсир номида шуд. Пеш аз ин дар асри IV барои сабти Авесто дар асоси хати ороми хати махсус ихтироъ гардида буд, ки хати авестои номида мешуд. Он 44 харф ва 3 шакли ду харфи чуфтовоз ва монанди хати араби аз рост ба чап навишта мешуд. Ба хамин тарик, Авесто дар тули кариб як хазору дусад сол чандин бор тахрир хурда, суфта гардида, тагйирпазируфта, шакли мавчудаи хозираро гирифтааст.

Тарзи навишту талаффузи Авесто дар асли пахлавии он Апастак буда, маънояш асос ва матн мебошад. Ин китоби мукаддас мачмуаи асотир, матнхои дини мазхаби ва масъалахои илму ахлок ва фалсафа буда, ба арзиши бузурги дини, адаби ва фалсафи молик аст. Авесто бар замми усули дин ва ахкоми ойини зардушти, русуму вочиботи он дуову ниёишхо руйдодхои таърихиро низ фаро мегирад. Аз ин чихат он ба курби бехамтои таърихи низ сохиб аст. Тамоми Авесто бо шеъри хичои эчод гардида, хар мисраъ аз панч то понздах хичо буда, аглаби фикрахо аз бандхои 3-5 сатри таркиб ёфтаанд, ки аксари ин сатрхо аз 10-11 хичо иборатанд. Унсурхои кофия низ дар он шеърхо ба назар мерасанд. Аммо санъатхои шоирони бадеи, хусусан, тазод он чо зиёд аст.

1. Қисматҳои Авесто

Таҳрири якум дар замони Сосониён муназзам гардида, ба 348-боб таксим шуда, дар 21-китоб гирд оварда шуда будааст. Ин 21 китобро наск мегуфтанд, ки аз 350 000 калима иборат будаанд. Ин тахрир то ба замони мо омада нарасидааст. Нусхаи кадимтарини тахрири дуввуми Авесто, ки соли 1278 рунавис шуда, то замони мо боки мондааст, чоряки тахрири сосонии онро фаро гирифта, тамоми илми авестошиноси ва дониши инсоният дар хусуси ин ойин дар пояи хамин тахрири Авесто карор гирифтааст. Ин тахрир ба панч бахши мустакил чудо шуда, такрибан ховии 83 хазор калима аст. Ин бахшхо чунин ном доранд; 1. Ясно; 2.Яштхо;. 3. Вандидод. 4.Виспарад. 5. Хурда-Авесто. Ясно, ки маънояш гироми доштан, ситоиш ва парастиш буда, вожаи чашни имрузаи точики низ аз он реша ба вучуд омадааст. Кисми мухими Ясно аз Готхо, яъне сурудхо ва гимнхое иборат аст, ки дар Авестои мавчуда кисмати аз хама кадимтарин мебошад. Зардушт эчодгари Готхо дониста мешавад. Готро аввал госа мегуфтанд. Госа маънои сурудро дорад. Гот-гос-гох-суруду оханг буда, он дар таркибхои Дугох, Сегох ва гайра имруз хам зинда аст. Дар готхото доир ба пайдоиши неки ва бади, хамчунин муборизаи доимии онхо бо якдигар, дарбоисти асосии дини зардушти дар бораи пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек, Равони Гов ва Офаридагони Гов. зиндаги он Дуне, офариниши инсони нахустин, ситоиши об, куххо, дархости маглубияти девхо ва дигар масъалахои оёину ахлок Сухан меравад. Готхо баробари дуохо вазъи ичтимоии чомеаи онрузаро низ хабар медихад. Таркиби ичтимоии зардуштионро ба се гурухи зайл чудо мекунад; 1) Рухониён ба сардори пешвоиёнашон мубадон. 2) Авлод, ки дар чомеа ва дар нохияе кабаларо ташкил мекунад. 3) Иттиходи кабилахо, ки чун кавн бо сардори пешвоёнашон ва сипахсолонро дар сарзамини ё кишваре сукунат доранд. Бехтарин тартиботе, ки ба васлия Ясно тагиб мегардад, арта вахишта ном дошта барои нерумант гардидани чомеаи базгарону чорводорони мукими, ободии кишвар, ривочи кишт, тарикки, додани чорводори бар гардонанд. хучумхои бодия нишони рохзан ва зидди дуруг нигаронда шудааст. Шохи одил аз ибтидои чамъияти синфи орзуи халк буд. Хамаи нерухои ки барои он офарида шудаанд, ки бо хидояти мубадони покниход ва сипахсолорони кавнхо ба парастиши Ахурамаздо, мадад чустан аз фариштагони некукор ва манфиати барзгарону чорводорон машгул бошанд, бо Ахриман, Ажи Дахок (Заххок), мубадони дуруггу, ки карападхо ном доштанд, ба мукобили зулм мубориза баранд, барои инсони пок рохи расидан бо орзуро наздик намоянд. Яштхо аз чихати мазмун ва сабк ба Ясно ракобат доранд. Аммо Фарки асоси он аст, ки хар як яшт ба як йазат (Яздон, Эзит) мансуб буда, ба Ахура Маздо, Ардвисура Анахито, Мехр (Хуршед), Бахром ва амсоли инхо хос аст. Яшт калимаи хоси авестои буда, маънои ситоиш ва ниёиншро дошта, хамаги 21 ашт то ба замони мо омада расидаанд. Дар ин кисми Авесто низ аз осотиру ривоятхои кавмхои эрони зиёд карда мешавад. Дар он зикр мегардад; « Худои бузург Урмузд (яъне Хурмуз.-А.А.) ин чахонро офаридааст.». Вандидод аз калимаи форси миёнаи видевдатр, ки аслан шакли вайроншудаи «ви даево датем» мебошад, ба вучуд омада, маънои конуни зидди девонро дорад. Он аз 22 боб ибарат буда, ин бобхо фаргард номида шуда, ба тарики муколама иншо гардидаанд. Ин кисмати Авесто пурсишхои Зардушт ва посуххои Ахура Маздоро фаро мегирад. Дар вандидод рочеъ ба Ахриман, бод, борон, сармо, гармо, кишвархои офаридаи Ахура Маздо, асотир дар бораи Каюрмас, Чамшед ва гайрахо накл карда мешавад.

Ба фармудаи Ахура Маздо « Кассе, ки гандум мекорад, тухми неки мекорад, вакте ки гандумро барои куфтан омода месозад, девонро арак пахш мекунад, вакте ки онро ба осиёб мебарад, девон безобита мешавад, вакте ки хамирро барои пухтан тайёр мекунад, девон аз тарс ба доду фигон меояд».

Виспаравд аз калимаи авестои висператаво гирифта шудааст, ки маънояшро бо точики имруза « хамаи доварон» гуфтан мумкин аст. Аз чихати мазмун ин кисман ба Ясно каробат дорад. Он дуохоеро фаро меград, ки дар ситоиши Яздон ва ниёиш ба даргохи он хос буда, хангоми тоату ибодати зардуштиён тиловат мегардид. Виспарад аз 24 боб таркиб ёфта, он бобхо карда номида мешавад. Ин кисмати Авесто нисбат ба Ясно ва Яштхо хеле баътар танзим гардидааст. Дар виспарад Готхо чун сурудхои мукаддас ситоиш ёфта, хар чо-хар чо мисраъхо ва бандхои алохидаи Готхо иктибос оварда мешавад.

Хурда -Авесто аз Ду калимаи Авестои хвартак ( хурдак ) ва апастак (Авесто) таркиб ёфта, баргузидаи тамоми авесто мебошад. Онро дар замони Шопури // Сосони (309-379) мубади мубадон Озарбади Махраспандонт дар 21 наск тартиб дода буд. Он ба хашт бахш чудо мешавад. Хурда -Авесто дуохоеро фаро мегирад, ки хар як пайрави дини зардушти онхоро бояд бидонад ва хангоми ибодат ба забон ронад. Хамчунин, доир ба таквим, чашнхо, одоби пушидани сару либос хабар медихад. Хурда_ Авесто фушурдаи донишхои ачдоди Моро аз таърих, чугрофия, хукук, тиб ва монанди инхо фаро мегирад. Метавон Хурда-Авесторо конуни ойини зардушти номид.

Авасто бокимондаи сурудхо, достонхо, ривоятхо ва гуфтахои бузургони гузаштаи мо мебошад, ки таърихи бисёрхазорсолаи ориёихоро тачассум менамояд. Авасто мачмуаи маълумотхои дини, фолклори, чугрофи, астраноми, биологи, ботаники, табиатшиноси, тибби, фалсафи, адаби, шеъри ва таърихист. Маънои калимаи Авасто чандон равшан нест. Дар адабиёти таърихи номи китоб Авасто, Асто, Усто, Апастак, Вистак ва гайра навишта шуда ва авастошиносон онро китоб, илм, дониш маъни карданд. Авасто барои мо, точикону эрониён, мукаддас аст, на барои он ки китоби динист, балки барои он ки осори кадимтарини хаттии гузаштагони мо ба хисоб меравад.Агар муалифи наски (китоби) аввали он Зардушт бошад, пас муаллифони китобхои бокимонда дигар бузургони мо буданд.

Хеч миллате дар чахон чунин асри гаронбахои таърихи надорад. Мо аз ин мефахрем, меболем ва бояд пайваста аз панду андарзхои он бахравар бошем, зеро маънавиёти миллати мо аз он сарчашма гирифтааст. Матни пурраи Авасторо дар замони забткорихо Искандари Макдуни сухтанд. Мувофики ахбори таърихи Авасто дар ду нусха дар 12 хазор пусти гов бо оби тилло навишта шуда буд ва яке дар хазинаи шохи дар Персеполис ва дигаре дар маъбад нигох дошта мешуд. Макдунихо касри шохро горат карда, баъд оташ заданд ва Авасто хамрохи дигар китобхои хазина сухт. Нусхаи дуюмро ба Юнон бурданд ва ончо нобуд гашт. Мувофики гуфтаи муаррихи юнони Плини, Авастои Зардушт китоби бузургтарин дар чахон ва аз 2 миллион байт иборат буд. Тахмин меравад, ки Плини ин маълумотро аз хамон нусхаи ба Юнон бурда гирифта аст. Баъди юнонихоро аз Ориёшахр рондан Портхо ба гирд овардани Авасто пардохтанд ва ин кор ба анчом расида буд ё не, мо намедонем.Ба хар холл Авасто дар замони Сосониён аз нав мураттаб мешавад. Аммо ба Сосониён аз 1200 боб 347 бобро баркарор кардан муяссар гардид. Азбаски Авасто бо лахчаи мардуми Бохтар навишта шуда буд, барои фахмидани вай лугати тафсирие тартиб дода шуд, ки он «Занд» ном дошт.Дар замони Сосониён мубадон Авасторо мувофики шархи Занд мефахмиданд. Тафсири пахлавии Занд аз 2094200 вожа иборат буд.

Авасторо дубора арабхо сузониданд.Дар асрхои VII-IX арабхо точиконро ба бефарханги таъна мезаданд ва ба иззати нафси онхо мерасиданд. Дар мукобил гурруи миллии онхо бедор шуд ва номи миллати худро точик-точидор аз нажоди пок муаррифи сохтанд ва ба тарчимаи осори хатти худ ба араби шуруъ намуданд.Дар замони халифа Маъмун, ки модараш аз точикони балх буд мубохисае байни диндорони мусулмон, насрониён ва иброниён ташкил карда шуд, ки дар он мубади зардуштибо Номи Озарфаранбаг ширкат дошт.Дар ин мубохиса Озарфаранбаг нисбат ба хамаи намояндагони динхои дигар дастболо шуд ва халифа ба у ичозат дод, ки дар бораи Авасто ва ойини Зардушт китобе мураттаб кунад. Озарфаранбаг ба навиштани китобе ба номи «Динкард» Сар мекунад, лекин онро тамом карда наметавонад, зеро уро динжорони исломи куштанд. Навиштани «Динкард»-ро мубад Озарбод давом дода, ба охир мерасонад «Динкард» мухтасаран дарбораи бахшхои Авасто, аз чумлаи21китоби замони Сосониён маълумот медихад.

Дар хамин давра якчанд китобхои дигар монанди «Ардовирафнома», «Минуи хирад», «Бундахишн» ва дигар адабиёти зардушти навишта шуданд, ки мо аз онхо дар бораи ойини Маздаясно маълумот мегирем.

2. «Авесто» ҳамчун сарчашмаи таърихӣ

Алифбои авестои зо[иран дар асри VI — аниrтараш дар замони Хусрави I (531-579) ба вуxуд оварда шудааст. Матн[ои бозмондаи «Авесто», ки rадимтарини он[о ба аср[ои {III ва {IV таалуr доранд, ба [амин китобати давраи охири сосонb мансуб мебошанд.

Китобати «Авесто» ба алифбои то замони мо расидааш аслан дар дар асоси наrш лафзи он сурат ёфтааст. Худи номи «Авесто» аз калимаи форсии миёнаи — apastak-, баъдан — abastav- ба маънии «асос» (ва ё мувофиrи тафсироти дигар «гузариш», «дастур», «rиёси») ва uайра аст, ки бевосита ба матни ма[фузмондан «Авесто» дар зарфи мавxудияти чандин асраи худ бор[о кодификатсия шудааст.

Дар асри ХIХ ба сабаби инкишофи забоншиносии муrоисавии наздики забони «Авесто» бо забони rадими хуб омeхта шуда ва аз рeи бисёр ёдгори[о маълуми [индb — ведоb (бо ин забон) «Ригведа» ва санскрит исбот гардид. {амчунин пайдо шудани мифто[и дуввумии забони маш[ури эронии rадим, форси rадим, мутоила ва барасии минбаъдаи адабиёти зардуштии пасазавестоb ва истифодаи васеъи маълумот[ои забоншиносии муrоисавии [индуаврупоиро rайд кардан зарур аст.

Омeзиши забон[ои Эронии миёна, аз он xумла забон[ои мурда (хоразмb, суuдb, хутану сакоb) ва зиндаи забон[ои пошери Эронии Шарrb низ а[амияти бисёр калон дошт. {амаи by кори тарxумаи исмии «Авесто»-ро [анeз мушкилоти зиёде дорад ва мeътабартарин мутахасисон [ам баъзе xой[ои му[им «Авесто»-ро ба таври мухталиф тарxума мекунанд.

«Авесто», ки аз маxмeи матн[ои пайравони оини зардуштb иборат аст, му[имтарин маъхази оид ба таърихи rадимтарини Осиёи Миёна мебошад. Холо uайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 [азор Зардуштиён зиндагb менамоянд, ки ононро одатан порсиён меноманд. Порсиён на тан[о дини rадима, балки матн[ои rадимии диниро ма[фуз медоранд.

Дар миёна[ои асри ХVIII — Анкетия Дюреррони Франсавb, ки нисбат ба омeзиши дину маз[аб[ои rадим шавrу раuбати махсусе дошт, ба {индустон сафар намуд. E назди мeбадони порсb маросими дини ва хондани матн[ои rадмиро (ба дараxаи мубадои баланд буданд) омeхт ва якчанд дастхатро харида гирифт. Ба ватан баргашта, баъдан у тарxумаи Франсавии «Авесто»-ро бо мул[аrоти чанде аз матн[ои марбут ба он интишор дод. Ба воситаи by корномаии илмии у маълумот дар бораи «Авесто» дастраси а[ли илми Европа гардид.

Муддат[ои зиёде «Авесто» мисли дигар ёдгори[ои динb ва [амосии [индb ва эронb, ба таври шифо[b, ки ягона наrш даrиrан ма[фуз мондан буд, наrл карда мешуд.

То ба вуxуд овардани алифбои авестои [озиразамон матн[ои аветоие вуxуд доштанд, ки бо алифбои дар аср[ои VI — V пеш аз мелод дар Эрону Осиёи Миёна мустаъмоли ороми таълиф ёфта буданд.

Олимони имрeза чунин маълумотро, яъне Аслан вуxуд доштани «Авесто»-и замони {ахоманишиёнро беасос мешуморанд ва баъзе[о, [атто ба мавxудияти матни ашконии «Авесто» [ам шуб[а доранд. Вале, зо[иран «Авесто»-и хаттb дар нимаи дуввуми давраи Гюрт (Парфия) ва яrинан оuози давраи сосонb вуxуд дошт.

Баъдтар «Авесто» бо алифбо, ки махсус барои навишти он ихтироъ шуда буд, китобат гардид. Ин алифбо дар заминаи хаттb-па[лавb (яъне, [уруфи китоб[ои зардушти форси миёна), ки инкишофи яке аз намуд[ои хатти ороишасос ба [исоб меравад, ба вуxуд омадааст. Вале алифбои авестоb хеле зиёдтар (бетар аз ду баробар) [уруф, аз xумла 14 [арфи садонок дорад. Ин алифбо бо тамоми xузъиёташ коркардашуда имкон медод, ки матн[ои «Авесто» ба ниго[ доштани тарзи талаффузи анъанавии гeяндагони он аз давраи пайдоиши ин ёдгори хеле даrиr ва са[е[ сабт гардад.

«Авесто»-и имрӯза аз китобҳои «Ясно» — «Назр» — «Ниёз», маxмeи матн[ои маросимb; «Яшт[о» («Яшт» — «Ниёиш» — «Ситоиш»), суруд[о дар васфи худоёни дини Зардуштb; «Видевдат» — «Rонун» ба муrобили «Девон» (шакли баъдинаи нодуруст[оли «Вандидод»). Uайр аз ин ба «Авесто» як чанд rисмат[ои [аxман хурд ва кама[амият дохил мешаванд. {амин тавр «Авесто» на танҳо доир ба дини зардуштb, балки доир ба баъзе оину маз[аб[ои эронии rадим ва русумоти rабилавие, ки ба замони умумияти [инду- аврупой дахл доранд, маълумот меди[ад.

Ба хамаи ин ма[дудият[о ниго[ накарда, «Авесто» му[имтарин ва ягона маъхазест барои равшан намудани таърихи rадимтарини эрониёни шарrb, яъне мардуми Осиёи Миёна, Афuонистон ва он rисмати Эрон, ки дар шафати Осиёи Миёна воrеъ гардида аст.

3. Ҷамъияти Осиёи Миёна мувофиқи маълумоти «Авесто»

Мачмуи нисбатан комилтари маълумоти «Авесто» дар масъалаи тавсифи чамъият асари В. Гейгер «Маданияти Эрони Шарки дар ахди бостон» мебошад 25. дар муддати пас аз соли 1882 и асар аз бисёр чихат кухна шудааст, вале, мутаасифона, асаре хаммонанди он аз чихати дарбаргирии материал холо ба миён наомадааст. Ба гайр аз диди нави филологи — лингвисти дар чунин асар маълумоти «Авесто»-ро мумкин аст аз назари комёбихои нави археологи тадкик кард. Умед аст, ки эроншиносон ва бостоншиносони мо дар солхои наздик чунин асари заруриро ба вучуд меоранд.

Мухаккикон хусусияти чамъияти авестоиро тадкик намуда, чахорзина будани онро кайд намудаанд. Дар «Яшт»-и X, 115 оварда шудааст: «Сарвари динии хонадон нманйа: сарвари динии авлод — висйа; сарвари динии кабила — зантума; сарвари динии мамлакат — дахйума: сарвари олии дии — «заратуштротэма» номида мешавад26.

Ба хамин тарик, оила нмана ном дошт. Сарвари чунин оилаи патриархали кадхудо — нманопати, яъне «худованди хона» буд, заи калони дар оила нманопати — «кадбону» омида мешавад. Мавкеи зиёдро ишгол кардани зани калони дар оилаи точикон, махсусан сокинони махалхои назди Помир, бо хукмронии хазорсолаи ислом нигох акарда то замони мо боки мондааст. Материалхои этнографие, ки дар мавзеъхои гуногуни Помир чамъовари шудаанд ба ин шаходат медихад.

Як далели дигар, вале гайримустакиме оид ба роли баланди занон дар Осиёи Миёнаи кадим мавчуд аст чунон ки маълумот аст, дар замонхои кадим хукмронии нохияхои Осиёи Миёна — Уструшон ва Сугд лакаби «афшин» доштаанд27. Тачзия ва тахлили таърихию этимологии ин истилохро В. И. Абаев анчом додаст. У тафсирхои кухна ва дар хакикат беасосро рад намуда, ин истилохро бо калимаи дар забони осетини бокимондаи afsin — «кадбону» макоиса намуд28. ба акидаи В. И. Абаев занон — сарварони кабилахои сакои — массагети бояд хамин унвонро медоштанд. Аз онхо ин истилох баъдтар ба нохияхои хамсояи Осиёи Миёна гузашта, нисбат ба мардони сарвар истифода шудааст29. Ба хамин тарик, истилохе, ки дар байни осетинхо маънии кадбонуро дошт, дар Осиёи Миёнаи кадим тадрича нисбат ба мардони хукумрон истифода гардид.

Дар матнхои авестои калимаи «майа» аъзои оиларо ифода менамояд, дар баробари ин чунон ки И. Гершевия исбот кардааст, истилохи мазкур эзиди нигахбони хонадорониз ифода мекунад, ки мувофики тасаввуроти кадимии мардуми рус оми «парии хонаги»- ро гирифтааст. Хамчунин эзидони кабилави мавчуд буданд, ки онхоро «висйа» меномиданд30. амали ин эзидо кисман бо амалиёти фравашихо — фариштахои нигахбон вар ухи тамоми мавчудот мутобик мебошад31.

Ба хайати оила узвхои окисулхукук — вира, вайса ва парийатар низ дохил мешуданд. Вира маънии «мард», «сарбоз» — ро дорад, вале маънии «гулом» — ро из метавонад ифода кунад. Масалан, дар «Яшт» — и X, 28 оид ба Митра Сухан меравад, ки вай ба он хонадоне, ки хайрхох аст «галаву рама ва вирахои зиёд» яъе гуломонро такдим медорад. Умуман, хангоме, ки дар «Авесто» номбурда ва мукобилгузории чорпоён ва вира оварда мешавад, вира одатан гуломро ифода мекунад. Вайса ва парийатар тибки баъзе матнро ба хайати оила хамчун узвхои хурд дохил мешудаанд32. Иттиходияхои нисбат ба оила калонтар аз риштаи падари «нафа» ном доштанд. Онхо сохиби замини кишт, чарогох ва дигар дороии дигари умуми буда, моликияти аъзои иттиходияро риштахои хамраъи ва кафолат ба хам мепайваст. И гуруххо хеле бузург буданд ва наздики 100 марди комилхукук ба он дохил мешуд. Оид ба мавкеи чунин гуруххо, аз чумла, гилаи Зардушт шаходат медихад: «Бизоатмандон ва муттафикон аз ман ру тофтанд, чамоа нисбат ба ман номехрубон аст, хамчунон ки шахриёрони дуругпарасти кишвархо номехрубонанд» («Ясно»-и 46,1)33.

Кабила («вис») аз якчанд гуруххои бизоатманд иборат буд, сардори кабила «виспати» ном дошт. «Вис» на танхо кабила, балки маскани ахли кабила — дехро низ ифода мекард дар аввал, зохиран, ин макони зист аз якчанд хонадон иборат буд. Баъдтар вай батадрич хусусиятхои чамоаи кашоварзиро сохиб шудааст34.

Чавонон хангоми ба камол расида (овони 15 — солаги) маросими иртикаро ба дин ва чамоа мегушатанд. Дар мачлиси гурухи бизоатмандон ба онхо камарбанд ва пирохани мукаддас бахшида мешуд. Ба ин амал хамчун таваллуди дувуми» инсон назар мекарданд. Танхо пас аз ин чаввон узви комилхукуки чамоа мегардид, дар маросимхои дии иштирок менамуд, ухдадориро гирифта ва акди никох баста метавонист.

Аксари масъалахои хонаводаро шурои кабила, ки сарварони гуруххои бизоатманд ба он дохил мешуданд, хал мекард. Шуро масъалахои хаёти дохили, истехсоли ва чамъиятии марбут ва анчоми вазоифи дини ва хукуки, гайр аз ин масъалахои муносибат бо кабилахои дигарро хал менамуд.

Мувофики матнхои «Авесто» дар чамъияти онзамона тафрикаи ичтимоию молумулки хеле васеъ инкишоф ёфта буд.Дар боло мо ба гуломон ишорат кардем. Дар кисматхои мухталифи » Авесто» ба катхдоёон ва шахсоне ишора мешавад, ки галаву рамаи фаровонеро сохибанд.Чорво боигарии асоси ба хисоб мерафт, вале маълум аст, ки боигарии дороён натанхо чорво, балки замину сарватхои дигар низ буд.

Дар «Авесто» гуруххои » ичтимои-касби » ба монанди рухони, сарбозу дучархасавор, ва (як бор) хунарманд номбар мешаванд. Баъзе олимон акида доранд, Ки таксимоти ичтимои ба давраи умумияти хиндуэрони дахл дорад ва аз ин сабаб кобили таваччух нест; дигарон бошанд, ба даври асоснок муътакиданд, Ки он инъикоскунандаи хакакати (дар замони пайдоиши «Авесто» ва баъдтар ) вучуддоштаи таърихи мебошад, аз ин ру, хангоми тачдиди чамъияти «Авесто» бояд ба мадди назар дошта шавад.

Дар баробари мардуми одди чамъият дорои «родмардон» ва «ашрофон»буд.Яке аз истилохот ба маънии «родмард», «ашрофон» — «азата» («асилзода») аст.Аксари вай сарвари виса (кабила ) ва оилаи худ мебошад. Тахлили тачзияи комили этимология ва эволюцияи калимаи «азата»-ро Г.Бейли анчом додаст.Дар забони форси миёна -пахлави он маънои «озодаи хонадони шох», «родмард», «озодасл»-ро дошт.

Аз хамин чо калимахои точикии « озод» ва «озода» сар задааст, Ки яке аз маънихои он «род», «начиб» аст. Истилохи дигари «Авесто» барои ифодаи «ашроф» «асна» мебошад.

Кабила — занту, зохиран, мавкеи нисбатан хурдтарро ишгол менамуд.Дар баробари ин баъзе порчахоро аз шурои «бехтарин мардумон» иттилоъ медиханд.Истилохи ифодакунандаи ин гунна шурохо «ханчамана» буд, Ки дар забони точики ба шакли «анчуман» боки мондааст.

«Вилоят» ва «мамлакат», ки аз якчанд нохия иборат буд, дар «Авесто» «дахйу» ном дорад. И.М.Дяконов дуруст кайд мекнад, ки «равшан кардани маънии ин истилох мушкил аст». Аксаран дар кисматхои кадимтарини «Авесто» «дахйу» ба маънии хамон гуна «давлатчахое» буд, ки тибки манбаъхои ошури, дар мидия вучуд доштанд, яъне иттиходияхои минтакавие буданд, ки на хамчун давлат, балки хамчун ташкилотхои бузурги кабилави амал мекарданд В. А. Лившиц хаккони хотиррасон мекунад, ки дахйу «пеш аз хама, мафхуми худуди ва географист, Ки дар он умумияти этники хеле зиёд аст, вале он холо дар таркиби давлати ташакулёфта вохиди маъмури нест» .

Дар сари «дахйу» «дахйупати» меистод. Аз шахсони дигаре, ки хокимият дар дасташон буд, «састар»(«хукумрон», «хоким»)-ро ном бурдан мумкин аст, Ки хукмаш ба ин ё он махал равон буд.

Дар «Авесто» барои ифодаи маънии иттиходияи нохияхо истилохи «дахайусасти»- «хокимият бар нохияхо» мавчуд аст.

Сардори чунин иттиходия «дахйупатии тамоми дахйухо» -« Хокими тамоми нохияхо» буд; вай хукуки яккахокимияти надошт, чунки ба гайр аз у «дахйунам фратэмадато» — «шурои бузургон»-и иттиходияи нохияхо низ фаъолият мекард. Зохиран, хокимияти «дахйупати» -хо ва, хатто «хокими тамоми нохияхо» махдуд буд ва шуро бар хокимияти онхо назорат мекард.

Тахлили «Готхо» аз чихати ичтимои -сиёси ( дар ин бобат корхои В.И. Абаев ва И.М. Дяконов мухиманд ) нишон медихад, ки онхо инъикоскунандаи холату авзои чамъияте мебошанд, Ки дар остона ва ё дар огози офариниши давлат аст.

Чамоаи дар «Готхо» тасвир шуда аз торочгари, тохтутози вахшиёнаи хамсоягон, горат шудани чорпоён ба дод омадааст. «Готхо» ба зиндагии орому осоишта ва мавчудияти маконхои гул -гулшукуфон бо сарварии шохони «хуб», даъват мекунанд.Хамаи ин тагироти бузурги ичтимоиро талаб мекард, ки чараёни онхо дар он замон хеле тезутунд буд.Ин холатро низ ба назар гирифтан зарур аст.ки «дар давраи авали чамъияти синфи мавкеи халкунандаро дар байни синфи хукумрон хамеша аъёну ашрофи кабила — пешвоён ва рухониёне, ки дар заминаи сохти чамоати ибтидои ба миён омада будаанд, ишгол мекард. Аммо давлати муттахида танхо анъанахои кабилави ва хукумронии олигархиро, ки бо решахои махлли ва чамоавии худ пуркувват буда ва аз ин вачхо доимо чудоиталаб аст; аз миён бардошта, ба вучуд омада метавонад».

Ба хамин тарик, муносибатхои ичтимои — сиёсии давраи мазкурро дар Осиёи Миёна хамчун муносибатхои гузариш аз сохти ибтидоии чамоати ба сохти чамъиятии синфи маънидод кардан мумкин аст. Чамъоати кабилави аз байн рафта, чамъоати дехот ба миён меомад. «Оилаи чудогона вохиди хочагии чамъият шуда мемонад»- гуфтааст Ф.Энгелс. Асоси чамъоати дехотро бар хилофи чамоати кабилави, на муносибатхои кабилави, балки алокахои хочаги ва территорияви иашкил мекарданд.Дар таърихи мардуми Осиёи Миёна чамъоати дехот роли калоне бозида, асархои аср пояндаву баркарор будааст. « Истибдоди шарк ива хукумронии истилогарони бодиянишине, ки чои якдигарро мегирифтанд, дар давоми хазорхо сол бо ин чамоахои кадими ягон коре карда натавонистаанд» ,- кайд мекунад Энгелс «Анти -Дюринг» .

Дар дохили обшина тадричан нобаробарии молумулки меафзуд.Гуломдории патриархали инкишоф меёфт. Дороён ва камбагалон пайдо мешуданд. Мавкеи сипахсолорон хамчун шахсони доиманд сохибмансаб баланд мегардид.Вале хокимияти онхоро шурои кухансолон ва мачлиси кабилави махдуд мекард. Зарурати иттиходияи кабилахо ба миён меомад .

Чунон ки Ф.Энгелс кайд мекунад, лашкаркашихои горатгарона мавкеи сипахсолорон ва пешвоенро боз хам баланд менамуд.Чанг бо максади горатгари касбу кори доими мегардад. Сипахсолори Оли ва дастёрони вай аъёну ашрофи мероси шуда мемонанд, «демократияи табиии сохти ибтидои ба аристократияи нафратовар» мубаддал мегардид .

Мутобики шароити мухталифи истехсолот дар минтакахои сахрои ва водихо дар огози хазораи I пеш аз мелод ду намуди хочаги -кучманчиги, чорводори дар сахро ва мукимнишинии, заминдори дар вохаву водихои сероб ташкил гардиданд. Ба хамин тарик, аз даврахои кадимтарин дар Осиёи Миёна холате баркарор гардида буд, ки дар бораи он К.Маркс навиштааст: «Дархамаи кабилахои Шарк аз сарогози таърих дар байни мукими будани як кисми онхо (кабилахо .-Б.Г.) ва кучманчигии давом кардаистодаи кисми дигар таносуби умумиеро дидан мумкин аст)