Омезиши ихтилофҳои мазҳабӣ бо рақобати мансабӣ ва ба амал омадани фоҷеаи байни суннимазҳабон ва шиам

Сабабҳои асосии ба вуҷуд омадани фоҷеа. Моҳи январи соли 1910 дар шаҳри Бухорои Кӯҳна — маркази аморати Бухоро, дар байни суннимазҳабон ва шиамазҳабони ин шаҳри бостонӣ панҷ шабонарӯз, яъне аз 22 то 26 январ хунрезии даҳшатноке идома ёфт, ки он воқеа дар таърихи бисёрҳазорсолаи ин маркази тамаддуни Машриқзамин саҳифаи фоҷеавитарин ба ҳисоб меравад.

Аксарияти мардуми аморати Бухоро (тоҷикҳо, ӯзбекҳо, туркманҳо ва ғайра) пайравони мазҳаби суннӣ буданд. Эътиқодмандони равияи шиа, асосан эрониёне, ки дар шаҳри Бухорои Кӯҳна ва деҳаҳои атрофи он мезистанд, ташкил мекарданд. Маҳз ҳамин фарқияти мазҳабӣ халқҳои асосии ориёӣ ва форсизабон — тоҷикон ва эрониёнро аз якдигар ҷудо намудааст. Дар солҳои пеш, агарчанде байни суннимазҳабон ва шиамазҳабон баъзан ихтилофҳо рӯй дода бошанд ҳам, вале дар даҳсолаҳои охир намояндагони ҳар ду мазҳаб бародарвор мезистанд.

Дар Бухоро барои ба амал омадани хунрезии январии соли 1910 сиёсати дар вақтҳои охир пешгирифтаи амирони манғит ва хусумати байни мансабталошони ҳар ду мазҳаб сабабҳои асосӣ гардиданд. Ин воқеа чунин рӯй дода буд: Амирони манғит дар шароити аморати Бухоро ба худ такягоҳи боэътимоде надоштанд. Худи қабилаи манғит ҳам нисбатан камшумор буд. Он қабила на танҳо бо дигар қабилаҳои ӯзбек, балки умуман бо туркнажодҳо иттифоқи мустаҳкаме надошт. Тоҷикҳо, ки аксарияти мардуми аморатро ташкил медоданд, ҳеҷ гоҳ боиси боварии амирони манғит нагардидаанд. Амирони манғит хавфи онро доштанд, ки ҳангоми ба мансаби қушбегӣ таъин кардани намояндагони суннимазҳаб, онҳо дар вақти муносиб метавонистанд амирро аз мансаб дур кунанд. Аз ҳамин сабаб ҳам амирон ба мансаби қушбегӣ маҳз намояндаи шиамазҳаб — эрониёнро таъин мекарданд. Зеро, эрониён, аз боиси дар аморат кам будани нуфузи худ ҳеҷ гоҳ талоши мансаби амириро намекарданд ва ба амирони манғит содиқона хизмат менамуданд. Агар, амирони манғит қушбегии аз ҳисоби шиамазҳабон таъин кардаашонро аз вазифа озод карданӣ шаванд ҳам, он гоҳ низ ҳеҷ хавфе мавҷуд набуд.

Инак, дар замони ҳукмронии амир Абдулаҳадхон шахси бонуфузтарин баъд аз ӯ Остонақул қушбегӣ, ки баромадаш эронист, ба ҳисоб мерафт. Остонақул низ аз мавқеи худ истифода бурда ба дигар мансабҳои зарурии ҳукумати амирӣ эрониёнро таъин кард. Чунин амалиёти ӯ мансабталошони суннимазҳабро, бо сарварии раиси Бухоро Бурҳониддин, ки мехост баъд аз амир бонуфузтарин шахс дар аморат бошад, ба ғазаб овард. Бинобар ин тарафдорони Бурҳониддин барои аз байн бардоштани Остонақул қушбегӣ фурсати мувофиқро интизор буданд.

Баҳона, саршавӣ ва оқибатҳои фоҷеа. Ниҳоят, барои саршавии фоҷеа мавқеи қулай ва баҳонае ҳам муҳайё гардид. 22 январи соли 1910 рӯзи шанбе, дар чорбоғе, ки берун аз дарвозаи Самарқандии шаҳри Бухорои Кӯҳна воқеъ буд, як ҷамоаи эрониёни маҳаллӣ ва мусофир ҷамъ шуда, мотам ороста, маросими таъзияи Ҳусейн, писари Алӣ, набераи пайғамбар Муҳаммадро мегузарониданд. Барои озодона гузаронидани чунин маросим, эрониёни бухороӣ аз соли 1908, яъне дар замони қушбегӣ Остонақул ҳуқуқ пайдо карда буданд.

Одатан дар рӯзи маросими мотами имом Ҳусейн эрониён либосҳои сиёҳ дар тан, тобути холиро бардошта, «Во Ҳусейн! — гӯён сари дили худро мекӯфтанд. Вале мардуми бухороӣ — сунниҳо ин гуна рафторҳои шиаҳоро фақат мавқеи тамошо медонистанду халос. Аммо дар маросиме, ки 22 январ баргузор гардид на танҳо қисме аз тоҷикон ва ӯзбекони бухороӣ, балки баъзе талабаҳои тошкандӣ ва фарғонагие, ки дар мадрасаҳои Бухоро мехонданд, низ ҳозир буданд. Инак, чунин амалиёти эрониён боиси хандаи яке аз талабагони фарғонагӣ гардид. Эрониён бошанд ин хандаро нисбати мазҳаби худ таҳқир ҳисобида, ба ӯ ҳуҷум карда, вайро маҷрӯҳ намуданд. Аз ин ҳодиса иртиҷоъпарастони бухороӣ (яъне аз ҳисоби мансабталошони суннимазҳаб) истифода бурда, барои ба муқобили эрониён бархезонидани як қисми талабаҳои мадрасаҳо ва мардуми гумроҳи Бухоро муваффақ гардиданд. Яъне, ин иғвогарон воқеаро ба фоидаи худ шарҳ дода, дар байни мардум ҷор мезаданд, ки: «Эрониён муллобачаеро зада куштанд!», «Эрониён бухороиёнро кушта истодаанд!», «Барои ҳифзи ҷон ва номуси худ ҷамъ шавед!».

Мувофиқи баъзе маълумотҳо бо даъвати он иғвогарон, ба тарафдории суннимазҳабон қариб даҳ ҳазор нафар бухороиён ба майдон баромадаанд. Онҳо, ки асосан ба сӯи Арк ҳаракат мекарданд, аз қушбегӣ Остонақул на танҳо қатли гунаҳкорони тарафи эронии ин воқеа, балки дар сарзамини аморати Бухоро тамоман манъ намудани ҳар гуна маросиму чорабиниҳои шиамазҳабонро талаб менамуданд.

Дар дохили шаҳри Бухорои Кӯҳна аллакай худи ҳамон рӯзи аввали воқеа, яъне 22 январ, кушокушии байни суннимазҳабон ва шиамазҳабон сар шуд ва хуни одамӣ чун оби борон аз гузарҳои танг ҳаракат кардааст. Миқдори умумии қурбоншудагони ин фоҷеа ба ҳазор нафар расидааст. Миқдори маҷрӯҳон беҳисоб буд.

Ҳукумати амирии Бухоро қудрати бо қувваи худ бартараф намудани хунрезии мазҳабии байни бухороиён ва эрониёнро надошт. Худи амир Абдулаҳадхон он солҳо бо баъзе сабабҳо, аз ҷумла ихтилофаш бо сарварони суннимазҳаб, шаҳри Карминаро ба қароргоҳи худ табдил дода буд. Бо хоҳиши ӯ ба шаҳр як даста аскарони рус бо сарварии генерал Лилиентал дохил шуда, хунрезиро хомӯш намуданд. Ташаббускорони хунрезӣ-олимақомони суннимазҳаб ба азли қушбегӣ Остонақул ва ҳаммаслаконаш мушарраф гардиданд. Баъди ин воқеа Мирзо Насрулло, ки суннимазҳаб буд, ба вазифаи қушбегӣ сарафроз шуд.

Ҳамин тавр рақобати мансабӣ дар Бухоро ба хунрезии калонтарине оварда расонид, ки гунаҳкорони асосии он мансабталошони ҳар ду мазҳаб-суннӣ ва шиа буданд. Вале ин фоҷеа ба бечорагони чӣ бухороӣ ва чӣ эронӣ бадбахтиҳои зиёдеро овард. Онҳо аз ин фоҷеа танҳо зарари ҷонӣ ва моддӣ диданд.