Танзими ҳуқуқии намудҳои алоҳидаи фаъолияти соҳибкорӣ
§ 1. Танзими ҳуқуқии фаъолияти иқтисодии хориҷӣ
Таҳти мафҳуми фаъолияти иқтисодии хориҷӣ маҷмӯи амалҳои воқеии мақомоти давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, ташкилотҳо, ассотсиатсияҳо, ҷамъиятҳои саҳҳомӣ, консерну корхонаҳои муштарак, соҳибкороне, ки минбаъд шахсони воқеию ҳуқуқи номида мешаванд фаҳмида мешавад. Мақсад аз ин амалҳо барпо намудан ва рушди ҳамкории муфид бо давлатҳои хориҷӣ, шахсони воқеию ҳуқуқии онҳо ва ташкилотҳои байналхалқӣ мебошад.
Фаъолияти иқтисодии хориҷӣ метавонад ҳамчун фаъолияти давлат оид ба рушди ҳамкорӣ бо давлатҳои дигар дар соҳаи тиҷорат, иқтисодиёт, техника, маданият, туризм маънидод карда шавад. Шакли асосии ҳуқуқии ин гуна ҳамкорӣ шартномаҳои байналмилалӣ мебошанд. Онҳо метавонанд шартномаҳои бисёртарафае бошанд, ки усулу самтҳои асосии ҳамкории давлатҳоро дар соҳаҳои мазкур муқаррар менамоянд. Ба ин Созишнома дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи фаъолияти иқтисодии хориҷии давлатҳои иштироккунандаи ИДМ аз 15 маи соли 1992 мисол шуда метавонад.
Ғайр аз шартномаҳои бисёртарафа шартномаҳои дутарафае низ баста мешаванд, ки онҳо муносибатҳои ду ҷонибро аз рӯи масъалаҳои мушаххас танзим мегардонанд. Зимнан чунин шартномаҳо барои ҳамкории иқтисодӣ ва ғайра аҳамияти калон доранд, зеро дар онҳо на танҳо ҳуқуқу ӯҳдадориҳои тарафҳои аҳдкунанда муқаррар карда мешаванд, балки ҷиҳатҳои мушаххаси ин гуна ҳамкориҳо ва масъалаҳои мавриди танзим муайян карда мешаванд.
Дар баробари ин таҳти мафҳуми фаъолияти иқтисодии хориҷӣ фаъолияти соҳибкорие фаҳмида мешавад, ки бо гузаронидани мол (маҳсулот) ва сармоя, воситаҳои молиявӣ аз сарҳади гумрукии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳамчунин расонидани хизмат ва иҷрои корҳо дар ҳудуди давлати хориҷӣ алоқаманд аст.
Шакли ҳуқуқии ба амал баровардани ин гуна фаъолият қарордодҳои тиҷорати хориҷие мебошанд, ки навъи махсуси шартномаи хоҷагӣ ба ҳисоб мераванд. Ба тариқи мисол метавон шартномаҳои содирот ё воридоти маҳсулот, шартномаи сохтмони ягон объекти ҳудуди давлати хориҷиро ном бурд. Ба ғайр аз намудҳои анъанавии фаъолияти иқтисодии хориҷӣ (мубодилаи мол, хизматрасонӣ ва ғайра) хелҳои нави он аз қабили пахши сигналҳои аълосифати телефон, радиову телевизион ба воситаи радифҳо ва кабелҳо, хариду фурӯши барномаҳои мошинҳои ҳисоббарори электронӣ ва манбаи маълумот, топологияҳои микросхемаҳои интегралӣ ба вуҷуд меоянд.
Субъектҳои фаъолияти иқтисодии хориҷӣ мақомоти давлатие, ки онро танзим мегардонанд ва ҳамчунин субъектҳои хоҷагидор мебошанд, ки ба чунин фаъолият машғуланд. Субъектҳои фаъолияти иқтисодии хориҷӣ, қатъи назар аз шакли моликият ва намуди фаъолияти иқтисодии хориҷиашон, дар амалӣ гардонидани ин фаъолият ҳуқуқи баробар доранд.
Субъекти фаъолияти иқтисодии хориҷӣ дар доираи қонунгузории ҷории Ҷумҳурии Тоҷикистон метавонад намуд, шакл, самт ва соҳаи иштирокашро дар робитаҳои иқтисодии хориҷӣ мустақилона муайян намояд, тартиби муқаррарнамуда бо салоҳдиди худ дар асоси шартнома ё асоси дигари бамузд ё ба таври ройгон шахсони ҳуқуқӣ ва воқеиро, ки барои фаъолияти иқтисодии хориҷии он заруранд, ҷалб намояд.
Субъекти фаъолияти иқтисодии хориҷӣ ҳуқуқ дорад натиҷаҳои фаъолияти иқтисодии хориҷии худ, аз ҷумла даромади худро ба пули хориҷӣ, мутобиқи санадҳои қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳибӣ, истифода ва ихтиёрдорӣ намояд. Бо қарори субъект ҳуқуқи соҳибият, истифода ва ихтиёрдорӣ намудани натиҷаҳои фаъолияти иқтисодии хориҷӣ метавонад бо тартиби муқаррарнамудаи қонунгузорӣ ба зиммаи дигар шахсони ҳуқуқӣ ё воқеӣ вогузошта ё бовар карда супурда шавад. Муносибати тарафҳо дар мавриди ба тариқи ёдшуда вогузоштани ҳуқуқҳо дар асоси шартномаҳо (созишномаҳо) аз ҷониби онҳо танзим гардонида мешавад.
Объектҳои фаъолияти иқтисодии хориҷӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷамъи захираҳое мебошанд, ки дар тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ истеҳсол мешаванд, аз ҷумла захираҳои меҳнатӣ, молу хизматрасониҳо, коғазҳои қиматнок, маҳсулоти илмию техникӣ, сармоя, арзишҳои зеҳнӣ ва ғайра, ба истиснои объектҳое, ки дар фаъолияти иқтисодии хориҷӣ истифода бурдани онҳоро қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ кардааст<sup/>.
Танзими давлатии фаъолияти иқтисодии хориҷӣ бо усулҳои гуногуни муайянкардаи қонунгузорӣ анҷом дода мешавад. Ин усулҳоро аз рӯи асосҳои гуногун ба усулҳои иқтисодию маъмурӣ, тарифавию ғайритарифавӣ ҷудо кардан мумкин аст.
Танзими тарифӣ бо роҳи муқаррар намудани тарифаҳои гумрукии содироту воридот сурат мегирад.
Ба усулҳои танзими ғайритарифавии фаъолияти иқтисодии хориҷӣ миқдоран маҳдуд намудани содироту воридот (бо роҳи меъёргузорӣ ва иҷозатномадиҳӣ); таҳти назорат гирифтани содирот ва (ё) воридоти хелҳои ҷудогонаи мол; додани ҳуқуқи мустасно барои содирот ва (ё) воридоти хелҳои алоҳидаи мол; ҷорӣ кардани чораҳои махсуси муҳофизатӣ, зиддидемпингӣ ва тадбирҳои ҷубронӣ ҳангоми воридоти мол; ҷорӣ кардани монеаҳо ва маҳдудиятҳои савдои хориҷии мол, хизматрасонӣ ва моликияти зеҳнӣ; назорати содирот ва ғайра мансубанд.
Бо назардошти рӯйхати чорабиниҳои танзими давлатии фаъолияти иқтисодии хориҷӣ он бо мақсади ҳавасмандгардонии фаъолияти иштирокчиёнаш ё худ барои муҳофизати иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва субъектҳои хоҷагидори он анҷом дода мешавад. Бинобар ин чораҳои танзими давлатӣ ба ҳавасмандгардонӣ ва муҳофизатӣ ҷудо мешаванд.
§ 2. Танзими ҳуқуқии савдои биржавӣ
Муносибатҳои вобаста бо фаъолияти биржаҳои молӣ ва савдои биржавӣ бо Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 1991 № 452 «Дар бораи биржаҳои молӣ ва савдои биржавӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» (бо назардошти тамоми тағйироти минбаъда) ва дигар санадҳои қонунии Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин бо ҳуҷҷатҳои таъсисии биржаҳо, қоидаҳои савдои биржавӣ ва дигар ҳуҷҷатҳои дохилии биржа, ки қабул карда шудаанд, танзим гардонида мешаванд.
Биржаҳои молӣ ва савдои биржавӣ дар муҳайё намудани шароит барои ташаккули бозори воситаҳои истеҳсолот, инкишофи босуръати инфраструктураи тиҷоратӣ, консессияи талабот ва таклифҳо ва дар ин асос ташаккул ёфтани нархи тавозуни бозорӣ кӯмак мекунад.
Биржаи молӣ бозори доимоамалкунандаи молҳои оммавиест, ки мувофиқи стандарту намунаҳо фурӯхта мешаванд. Биржа дар асоси принсипҳои ҷамъиятҳои саҳмдорон таъсис мегардад.
Вазифаи асосии биржаи молӣ расонидани хизмату ёрии миёнаравӣ барои бастани аҳдномаҳои тиҷоратӣ, ба низом овардани савдои мол, танзими амалиёти тиҷоратӣ ва ҳаллу фасли баҳсҳои тиҷоратӣ, ҷамъ овардан ва нашр намудани маълумот оид ба нархҳо, вазъи саноат, савдо, нақлиёт ва дигар омилҳое мебошанд, ки ба динамикаи (болоравии) нарх таъсир мерасонанд.
Биржа ҳамчун ташкилоти пӯшида фаъолият мекунад. Маҷлиси аввалини аъзои биржа якҷоя бо муассисон салоҳияти муассисон ва аъзои биржаро тақсим намуда, оинномаи биржаро тасдиқ мекунад, мақомоти иҷроияи биржаро интихоб ва шумораю тартиби аъзогиро ба биржа муайян менамояд.
Шахсони ҳуқуқӣ ва воқеӣ, ки дар ташаккули сармояи оинномавии биржа мутобиқи ҳуҷҷатҳои таъсисӣ иштирок менамоянд, аъзои биржа шуда метавонанд. Аъзои биржа ҳангоми дохилшавӣ ҳаққи аъзогии дохилшавиро месупоранд. Ин ҳаққи аъзогӣ арзиши «ҷой»-ро дар биржа ифода мекунад, ки он моликияти узви биржа буда, тамоми ҳуқуқу ӯҳдадориҳои узви биржаро медиҳад, ки онҳоро Қонун ва оинномаи биржа муайян кардаанд. Узви биржа «ҷои» худро ҳангоми баромаданаш аз ҳайати биржа метавонад фурӯшад. «Ҷой» фақат ба кумитаи биржа фурӯхта мешавад. Арзиши «ҷой»-ро кумитаи биржа бо назардошти таносуби талабу таклиф муқаррар мекунад. Узви биржа ҳар сол ҳаққи аъзогӣ месупорад, ки ҳаҷми онро кумитаи биржа (шӯрои директорон) муайян мекунад.
Амалиёти биржавиро дар биржа танҳо аъзои биржа ё худ ба воситаи намояндагони ваколатдори онҳо дар биржа (брокерҳои расмӣ) баҷо меоваранд. Андозаи подоши комиссионӣ барои амалиёти миёнаравӣ бо қоидаҳои биржа муайян карда мешавад.
Ҳамаи шахсони дигари манфиатдор амалиёти биржавиро дар биржа фақат ба воситаи аъзои биржа баҷо меоваранд. Шахсоне, ки ин қоидаро риоя намекунанд, мутобиқи қоидаи биржа ҷазо мегиранд.
Савдои биржавӣ дар биржаҳо танҳо дар асоси иҷозатномае, ки бо тартиби маъмулӣ дода мешаванд, сурат мегирад. Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иҷозатномадиҳӣ ба баъзе намудҳои фаъолият» аз 17 маи соли 2004 № 37 ба фаъолияти биржавӣ бояд бо тартиби махсус иҷозат дода шавад.
Савдои биржавӣ дар асоси дастури биржа дар шакли хариду фурӯши ошкоро аз рӯи чунин усул сурат мегирад: касе, ки аввалин шуда ба таклиф ҷавоби мусбат диҳад, яке аз ҷонибҳои аҳднома дониста мешавад.
Асоси бастани аҳднома дар биржа моли нақд ва қарордоди (шартномаи) молрасонии минбаъда ба ҳисоб меравад, ки аз рӯи нархҳои озод (моли биржавӣ) фурӯхта мешавад. Дар биржа танҳо маркаҳои (хелҳои) ба қайд гирифташудаи молҳо фурӯхта мешаванд. Тартиби дар сексияҳои гуногуни биржа ба муомилот қабул кардани молро қоидаҳои биржа муайян мекунад.
Аҳдномаҳо дар ҳолате биржавӣ ҳисоб мешаванд, ки агар онҳо ба моли дар биржаи мазкур ба муомилот роҳ додашуда байни аъзоёни биржа ё намояндагони онҳо дар маҷлиси биржа дар мӯҳлату тартиби муқарраркардаи қонун, оинномаи биржа ва қоидаҳои он баста шуда бошанд.
Дар рафти хариду фурӯши биржавӣ метавонанд аҳдномаҳо бо моли нақд баста шаванд: а) дар асоси муоинаи пешакии мол; б) аз намуди зоҳирӣ; в) аз рӯи маълумоти фурӯшанда, миёнарав, экспертизаи биржавӣ; г) бе муоинаи пешакии мол; д) аз рӯи намунаҳо ё стандартҳо; е) аз рӯи шарти сифати миёна ё камтарини (минималии) мол.
Аҳдномаҳо бо моли нақд бо роҳҳои зерин баста мешаванд: 1) бо моле, ки ҳангоми хариду фурӯш дар ҳудуди биржа, иморатҳои (анборҳои) он воқеъ аст ё дар рӯзи хариду фурӯш то ба итмом расидани маҷлиси биржа ба биржа ворид мешавад, ба шарте, ки фурӯшанда дар бораи ин то оғози хариду фурӯш арз намуда, он бо ҳуҷҷатҳои дахлдор тасдиқ шуда бошад; 2) бо моле, ки ҳангоми бастани аҳднома дар роҳ буда, инро мавҷудияти ҳуҷҷатҳои дахлдор тасдиқ мекунанд; 3) бо моли ҳамлу нақлшуда ва омодаи ҳамлу нақл; 4) бо моли минбаъда ё шартномаи молфиристӣ.
Аҳдномаҳои мӯҳлатнок (фючерӣ): а) аҳдномаҳо бо моли нақд на бо мақсади хариду фурӯш, балки бо мақсади суғурта кардани аҳдномаҳои бо моли нақд басташуда ё дар рафти ба дигар шахс фурӯхтани мол ё баъди бекор кардани аҳднома гирифтани фарқи хариду фурӯш дар мавриди эҳтимолан тағйир ёфтани нархи мол; б) аҳдномаҳои мӯҳлатнокро аъзои биржа аз рӯи қоидаҳои муайянкардаи биржа барои доираи муайяни мол баста метавонанд. Тартиби қабул кардани молро барои муомилоти биржаи мӯҳлатнок (фючерӣ) қоидаҳои биржа муайян мекунанд; в) аҳдномаҳои мӯҳлатнок аз рӯи шартҳои стандартие, ки биржа таҳия намудааст, баста шуда, бар хилофи онҳо танҳо дар ҳолатҳои иҷозатдодаи қонун амал кардан мумкин аст. Шартҳои типиро биржа барои ҳар як навъи моле, ки ба муомилоти фаврии биржа қабул шудааст, муқаррар менамояд.
Аҳднома аз рӯзи дар биржа бо тартиби маъмулӣ ба қайд гирифта шуданаш басташуда ҳисоб меёбад. Мазмуну моҳияти аҳдномаи биржавӣ, ба истиснои номгӯи мол, миқдор, нарх, ҷою мӯҳлати иҷро набояд фош карда шавад.
Аҳднома аз рӯзи онро дар асоси изҳороти шифоҳии ҷонибҳо ба қайд гирифтани шахси мутасаддии биржа бо роҳи ба китоби (корти) бақайдгирӣ сабт намудан ё шакли дигари ҷиҳатҳои асосии аҳднома басташуда ҳисоб меёбад. Аҳднома аз рӯи қоидаҳои биржа қатъиян ба расмият дароварда мешавад.
Аҳдномае, ки дар китоби (корти) бақайдгирӣ ва дар шакли дигар сабт шудааст, эътибори ҳуқуқӣ дорад ва танҳо бо тартиби маъмурӣ бекор карда мешавад.
Ҳисобу китоб аз рӯи аҳднома бо моли нақд (воқеӣ) бо тартиби маъмул сурат гирифта метавонад. Ҳисобу китоб аз рӯи аҳдномаҳои мӯҳлатнок (фючерӣ) танҳо ба воситаи Палатаи ҳисобии биржа сурат мегарад. Палатаи ҳисобӣ бекоркунӣ ва иҷрои мушоҳидаҳоро таҳти назорат мегирад.
Мақоми олии биржа маҷлиси умумии аъзои биржа мебошад. Мақоми иҷроияи биржа Кумитаи биржа (шӯрои директорон) ва мақоми назораткунандаи биржа Комиссияи назорат мебошад. Онҳоро маҷлиси умумии аъзои биржа интихоб мекунад. Салоҳияту ваколатҳои онҳоро оинномаи биржа муайян менамояд.
Барои идораи биржа ва таъмини амали он дар биржа ва назди он Кумитаи биржа (шӯрои директорон) метавонад ҷузъу томҳои махсусро таъсис намояд:
– Палатаи ҳисобӣ – барои ҳисобу китоб кардан аз рӯи аҳдномаҳое, ки дар биржа баста шудаанд ва барои назорат кардани иҷрои мушоҳидаҳо;
– Ҳакамияти биржа – барои ҳаллу фасли фаврии баҳсҳое, ки дар биржа ба миён меоянд ва барои машварати ҳуқуқӣ оид ба масъалаҳои савдои биржавӣ;
– Кумитаи бақайдгирӣ – барои мушоҳидаи савдои биржавӣ, бақайдгириву тартиб додани аҳдномаҳо дар биржа;
– Кумитаи нархгузорӣ – барои ҷамъ кардани ахбор дар бораи ҷараёни нарх аз рӯи аҳдномаи дар биржа басташуда, нархмонӣ, тайёр ва нашр намудани бюллетени биржавӣ;
– Кумитаи оид ба стандарту сифат – барои таҳияву назорати стандартҳои биржавӣ, экспертизаи сифати моле, ки дар биржа арзиш дорад, ҳалли масъалаҳои ба муомилоти биржа қабул кардани мол;
– Кумитаи оид ба қоидаҳои савдои биржавӣ – барои таҳия ва тағйири қоидаҳои савдои биржавӣ ва мушоҳидаҳои типӣ, назорати иҷрои онҳо;
– Гурӯҳи брокерҳои расмӣ (хизматчиёни биржа) – барои миёнаравӣ, ҳангоми бастани аҳдномаҳои байни аъзои биржа, тайёр кардани аҳдномаҳо барои бақайдгирию ба расмият даровардан (дар сурати камии шумораи брокерҳо – аъзои биржа).
Дар биржа ҷузъу томҳои дигар ва умури хизматрасоние, ки барои фаъолияти биржа зарур аст, таъсис ёфта метавонанд.
Намояндаи Кумитаи биржа (шӯрои директорон) ҳуқуқ дорад барои риоя накардани қоидаҳои савдои биржавӣ нисбати иштироккунандагони маҷлиси биржа ҷазоҳои зеринро татбиқ намояд:
– ба андозаи муқаррарнамудаи биржа ҷарима кунад;
– гунаҳкорро аз маҷлиси биржа биронад;
– гунаҳкорро чанд муддат ё тамоман аз ҳуқуқи пешбурди амалиёти биржавӣ дар ин ё он биржа маҳрум созад;
– гунаҳкорро аз ҳуқуқи дар ин ё он биржа фурӯхтани ин ё он маҳсулот маҳрум намояд;
– баргардонидани замонати додаро боздорад;
– молҳои дар анборҳои мутааллиқи биржа нигоҳ дошташавандаро ҳабс намояд.
§ 1. Бозори коғазҳои қиматнок ва танзими ҳуқуқии он
Ҳоло бо асоси комил метавон гуфт, ки иқтисодиёти бозорӣ бе муомилоти ҳарҷонибаи коғазҳои қимматнок ва олоту воситае, ки бо кӯмаки он таъмин меёбад, яъне бе коғазҳои қиматнок вуҷуд дошта наметавонад.
Коғазҳои қиматнок ҷузъи ногузири ҳама гуна муомилоти мӯътадили молӣ мебошанд. Онҳо ҳамчун мол дар навбати худ метавонанд ҳам вазифаи маблағ ва ҳам вазифаи пардохтро баҷо оварда, пули нақдро иваз намоянд. Муносибатҳо оид ба барориш ва муомилоти коғазҳои қиматнок, бо фаъолияти иштироккунандагони касбии бозори коғазҳои қиматнок алоқаманд тавассути Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи коғазҳои қиматнок ва биржаҳои фондӣ» (минбаъд – Қонун) танзим гардонида мешаванд. Хусусиятҳои фаъолияти касбӣ дар бозори коғазҳои қиматноки шахсони ҳуқуқии хориҷӣ ва корхонаҳои дорои сармояи хориҷӣ бо санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи сармояи хориҷӣ ба танзим оварда мешавад. Мутобиқи моддаи 157 КГ ҶТ коғазҳои қиматнок ҳуҷҷатеаст, ки зимни риояи шакл ва маълумоти ҳатмӣ ҳуқуқҳои амволиро, ки иҷрояшон ё вогузоштани онҳо танҳо дар мавриди манзур карда шудани ин қоғазҳои қиматнок имконпазир мебошад, тасдиқ мекунанд. Баробари додани коғазҳои қиматнок тамоми ҳуқуқҳои онҳоро тасдиқкунанда низ мегузаранд.
Мутобиқи моддаи 3 Қонун чунин шаклҳои коғазҳои қиматнок метавонанд бароварда шаванд:
а) ҳуҷҷатӣ;
б) ғайриҳуҷҷатӣ.
Шакли ҳуҷҷатии барориши коғазҳои қиматнок шакли бароришест, ки тибқи он ҳуқуқи амволӣ ба коғазҳои қиматнок ба ҳомили моддии (коғаз ё маводи дигар) онҳо қайд карда мешавад.
Коғазҳои қиматноки манзурӣ (тақдимшаванда) танҳо дар шакли ҳуҷҷатӣ бароварда мешаванд.
Шакли ғайриҳуҷҷатии барориши коғазҳои қиматнок шакли бароришест, ки дар ин маврид ҳуқуқҳои амволӣ ба коғазҳои қиматноки номӣ дар феҳристи махсус (муқаррарӣ ё компутарӣ) сабт карда мешаванд.
Шакли барориши коғазҳои қиматнок метавонад аз тарафи эмитент дар баробари ворид намудани тағйирот ба ҳуҷҷатҳое, ки барои қайди давлатии эмиссия пешниҳод карда шудаанд, тағйир дода шавад.
Эмитент ҳамчун ташкилоти махсус ё худ мақоми (ташкилоти) ваколатдори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки пешбурд ва сариштаи феҳристи дорандагони коғазҳои қиматнокро ба зимма доранд, вазифадоранд бо талаби моликони коғазҳои қиматнок ба ӯ ҳуҷҷате диҳанд, ки ҳуқуқҳои амволиашро тасдиқ менамоянд.
Ҳамаи коғазҳои қиматноки давлатӣ аз тарафи Вазорати молияи ҷумҳурӣ, Бонки миллии Тоҷикистон ба танзим оварда, ба муомилот бароварда мешаванд. Тартиби барориши вомбаргҳои маҳаллиро Маҷлисҳои маҳалии вакилони халқ дар асоси санадҳои дахлдори меъёрӣ муайян мекунанд. Коғазҳои қиматноки давлатӣ ва вомбаргҳои маҳаллӣ дар бозор баробари дигар коғазҳои қиматнок додугирифт мешаванд.
Сертификатҳои депозитӣ (амонат) ва пасандоз бо тартиби муқаррарнамудаи Бонки миллии Тоҷикистон танзим гардонида мешаванд.
Аҳдҳо доир ба коғазҳои қиматнок дар бозорҳои муташаккил ва номуташаккили коғазҳои қиматнок баста мешаванд. Аҳдҳо дар бозори муташаккили коғазҳои қиматнок аз тарафи иштирокчиёни касбӣ бо роҳи харидан ё фурӯхтани коғазҳои қиматнок аз номи худ ё аз номи муштарӣ аз ҳисоби худ ё аз ҳисоби муштарӣ баста мешаванд.
Аҳдро дар бозори коғазҳои қиматнок метавонанд ҳам худи сармоягузороне банданд, ки барои фаъолияти касбӣ иҷозатнома надоранд ва ҳам аз хизмати иштирокчиёни касбии бозори коғазҳои қиматнок истифода намоянд.
Ваколатҳои иштирокчии касбӣ дар бастани аҳдҳои вобаста бо коғазҳои қиматнок бо бастани шартнома бо муштариёни ӯ, ки шартҳои барои бастан ва иҷрои аҳдҳо заруриро муайян мекунанд, тасдиқ карда мешавад.
Расмиёти бастани аҳдҳои марбути коғазҳои қиматнок ва ба қайд гирифтани онҳо бо қоидаҳои ташкилоте муайян мегардад, ки дар бозори муташаккили коғазҳои қиматнок амал мекунад.
Дар бозори коғазҳои қиматнок намудҳои зерини фаъолияти касбӣ вуҷуд доранд:
а) миёнаравӣ дар баровардани коғазҳои қиматнок;
б) тиҷоратӣ, дилерӣ;
в) комиссионӣ, брокерӣ (дипломатӣ);
г) идораи маҷмӯи коғазҳои қиматнок;
д) муайян намудани талаботу ӯҳдадориҳои тарафайн (клиринг);
е) пешбурд ва сариштаи феҳристи дорандагони коғазҳои қиматнок;
ж) дигар намудҳои фаъолият.
Миёнаравӣ дар баровардани коғазҳои қиматнок – қабул ва иҷро кардани супоришҳои эмитентҳои коғазҳои қиматнок барои ташкил кардан ва гузаронидани обуна, ҳамчунин фурӯши коғазҳои қиматнок аз номи эмитент бо ӯҳдадории фурӯхтани (ҳангоми обуна) коғазҳои қиматнок мутобиқи муқаррароти Қонуни мазкур ва ҳамчунин аз ҳисоби худ тибқи чунин обуна харида гирифтани коғазҳои қиматноки фурӯхтанашуда.
Фаъолияти тиҷоратӣ, дилерӣ оид ба коғазҳои қиматнок – бо шахси ҳуқуқӣ аз номи худ ба манфиат ва аз ҳисоби худ бо ӯҳдадории бастани аҳд аз рӯи нархи хариду фурӯши эълонкардаи ҳамин шахси ҳуқуқӣ бастани шартномаҳои граждании ҳуқуқӣ.
Фаъолияти комиссионӣ аз рӯи коғазҳои қиматнок (брокерӣ) – ба ивази ҳаққи комиссионӣ аз ҷониби шахси ҳуқуқӣ аз номи худ аз ҳисоби дигар шахс бо супориши ӯ бастани шартномаи хариду фурӯши коғазҳои қиматнок.
Идораи маҷмӯи коғазҳои қиматнок – фаъолияти шахси ҳуқуқӣ оид ба амалӣ гардонидани баъзе ҳуқуқҳои дар коғазҳои қиматнок сабтгардидае, ки молики онҳо мутобиқи шартномаи басташуда ба зиммаи ӯ вогузоштааст.
Муайян кардани талаботу ӯҳдадориҳои (клиринги) вобаста бо амалҳои марбути коғазҳои қиматнок – ба ҳисоб гирифтани талаботу ӯҳдадориҳои мутақобилаи тарафайне, ки дар ҳисобу китоб иштирок намуда, дар натиҷаи бастани аҳду паймони марбут ба коғазҳои қиматнок амалӣ карда мешаванд.
Пешбурд ва сариштаи феҳристи дорандагони коғазҳои қиматнок – ҷамъ, сабт, таҳия, саришта ва пешниҳод кардани маълумоте, ки имконият медиҳад, аз рӯи он молики коғазҳои қиматнок дар санаи муайян муқаррар карда шавад.
Дигар намудҳои фаъолият – чунин намудҳои фаъолият, ки бо намудҳои ёдшудаи фаъолият алоқаманд буда, аз тарафи шахсони ҳуқуқӣ, пеш аз ҳама барои адои хизматҳои машваратӣ дар соҳаи амалиёти марбути коғазҳои қиматнок, инчунин адои хизматҳо оид ба сариштакунӣ, баҳисобгирӣ ва ҳисобу китоби амалиёти марбути коғазҳои қиматнок баҷо оварда мешаванд.
Ба фаъолияти касбӣ оид ба коғазҳои қиматнок дар бозори муташаккил танҳо шахсони ҳуқуқӣ дар асоси иҷозатномаи Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон машғул шуда метавонанд.
Иҷозатнома метавонад барои иҷрои ҳамзамони якчанд намуди фаъолияти касбии марбути коғазҳои қиматнок ё намуди алоҳидаи фаъолият дода шавад.
Ин гуфтаҳоро ҷамъбаст намуда, чанд ҷиҳати асосиеро номбар кардан мумкин аст, ки бо масъалаи муомилоти коғазҳои қиматнок дар Ҷумҳурии Тоҷикистон алоқаманданд.
Бозори коғазҳои қиматнок бо унсурҳои асосиаш (муомилоти ғайрибиржавӣ ва биржавӣ) механизм, ҳолатест, ки ҷузъи таркибии бозори сармояи қарзӣ ба шумор меравад. Бозори коғазҳои қиматнок аз рӯи қонунҳое ривоҷ меёбад, ки бо хусусияти сармояи қалбакӣ муайян карда шавад ҳам, лекин бо сармояи бозор сахт алоқаманд мебошад.
Ҳоло бисёр навъу намудҳои коғазҳои қиматнокро аз қабили саҳмияҳо, вомбаргҳо, векселҳо, сертификатҳои амонатӣ (депозитӣ) ва ғайраро номбар кардан мумкин аст, ки дар муомилот бисёр дучор мешаванд.
Бозори коғазҳои қиматнок чандин вазифаҳоро баҷо меоварад, ки дар байни он вазифаи азнавтақсимкунии сармоя ва вазифаи суғуртаи таваккали сармоягузорӣ асосӣ мебошанд. Дар шакли коғазҳои қиматнок дар муомилот будани сармоя ба ташаккули иқтисодиёти самарабахш ва оқилона мусоидат менамояд, зеро он имконият медиҳад захираи пули озод ба муомилот бароварда, мутобиқи талаботи бозор тақсим карда шавад. Ғайр аз ин, бозори коғазҳои қиматнок дар системаи азнавтақсимкунии захираҳои молиявии давлат мақоми муҳим дошта, барои инкишофи мӯътадили иқтисодиёти бозаргонӣ зарур мебошад. Бинобар ин барқарор намудан ва танзим гардонидани равнақу ривоҷи бозори фондӣ яке аз муҳимтарин вазифаҳои Ҳукумат ҳисоб меёбад.
§ 2. Фаъолияти биржаи фондӣ
Таҳти мафҳуми биржаи фондӣ (минбаъд – биржа) ташкилоте фаҳмида мешавад, ки онро иштирокчиёни касбии бозори коғазҳои қиматнок бо мақсади муҳайё кардани шароити зарурӣ барои муомилоти коғазҳои қиматнок, муайян намудани қурби (арзиши) онҳо ва нашри қурб барои шиносоии тамоми шахсони манфиатдор ва нигоҳ доштани сатҳи баланди касбии иштирокчиён таъсис медиҳанд. Ҳадафи биржа ба даст овардани фоида намебошад, он ба худтаъминкунӣ асос ёфта, аз фаъолияти худ ба аъзоёнаш даромад намедиҳад.
Биржа дар шакли ҷамъиятҳои саҳомӣ ташкил меёбад. Ҳамаи саҳмияҳои биржа аъзои он буда метавонанд (мод.32 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи қоғазҳои қиматнок ва биржаҳои фондӣ»).
Биржаро шахсони ҳуқуқие, ки иҷозатномаи иштирокчиёни касбии бозори коғазҳои қиматнок доранд, ташкил мекунанд.
Шартҳои таъсиси биржа чунинанд:
а) биржа дорои Оинномаи худ буда, барои худ мустақилона қоидаҳои дохилии бастани созишномаҳо, муқоиса ва аз рӯи онҳо ҳисобу китоб кардан, дар биржа ба савдо мондан ва аз савдо гирифтани коғазҳои қиматнокро (қоидаҳои муомилот бо коғазҳои қиматнок) кор карда мебарояд. Оиннома ва қоидаҳои муомилот бо коғазҳои қиматноки биржа риояи принсипҳои рақобати одилонаи байни иштирокчиёни бозори коғазҳои қиматнок, ҳимояи сармоягузоронро аз қаллобию беинсофии имконпазири эмитентҳо, иштирокчиёни касбии бозори коғазҳои қиматнок ва хизматчиёни биржа таъмин менамояд;
б) муассисони биржа нисбати тахассуси аъзои биржа, бастан ва ба расмият даровардани аҳдномаҳо, қоидаҳои баҳисобгирӣ ва ҳисоботдиҳии аз тарафи Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқгардида талаботи ягона қабул намоянд.
Биржа ҳамчун шахси ҳуқуқӣ мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайд гирифта мешавад. Иҷозатнома барои фаъолият дар соҳаи биржа дар идораи нотариалии давлатии маҳалли ҷойгиршавии биржа дода, қоидаҳои муомилот бо коғазҳои қиматнок тасдиқ карда мешаванд. Вазорати молия ҳуқуқ дорад фаъолияти биржавиро дар ҳолатҳои зерин боздорад ё иҷозатномаашро баргашта гирад:
- агар ҳуҷҷатҳои оинномавӣ, қоидаҳо ва амалияи биржа ба қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқат накунанд;
- агар аъзои биржа ё роҳбарони биржа қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистонро вайрон кунанд.
Муассисаҳои бонкӣ, ҷамъиятҳои саҳҳомӣ ва ҷамъиятҳои зерини дорои масъулияти маҳдуд метавонанд ба шарте узви биржа шаванд, ки:
а) барои фаъолият кардан дар бозори коғазҳои қиматнок ба сифати иштирокчиёни касбии бозори коғазҳои қиматнок иҷозатнома дошта бошанд;
б) ба бастани аҳдномаҳо кормандонеро таъин карда бошанд, ки барои фаъолияти касбӣ дар бозори коғазҳои қиматноки Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳодатнома доранд;
в) ҳаққи дохилшавии биржавиро, ки барои аъзои биржа шудан муқаррар гардидааст, пардохта бошанд, ӯҳдадор шуда бошанд, ки оиннома ва дигар қоидаҳои биржаро риоя намуда, ҳаққи узвияти солонаро супоранд;
г) барои вайрон кардани қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба коғазҳои қиматнок ва фаъолияти соҳибкорӣ ба ягон хел ҷавобгарӣ кашида нашуда (шӯҳрати кори бенуқсон дошта) бошанд.
Аризаи қабул ба узвияти биржа дар маҷлиси умумии саҳмдорон – аъзоёни биржа баррасӣ мешавад.
Шӯрои биржа бояд дар мӯҳлати 30 рӯз ба аризадиҳанда дар бораи қарори қабулкардааш хаттӣ хабар диҳад. Ба қонеъ гардонидани ариза танҳо дар он сурат ҷавоби рад додан мумкин аст, ки агар дархосткунанда ба шартҳои бандҳои а, б, в, г, д мувофиқат накунад. Қарори раддия бояд асоснок карда шавад.
Вазорати молияи Ҷумҳурии Тоҷикистон нозирони давлатии биржаро барои таҳти назорат гирифтани риояи қонунгузории биржа, таъин мекунад. Нозирони давлатии биржа ҳақ доранд дар маҷлисҳои мақомоти биржа иштирок намоянд.
Азнавташкилдиҳӣ ва қатъи фаъолияти биржа мутобиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон амалӣ карда мешавад.
7 Загрузки